La Esperanto-movado prosperis en Aŭstrio, kiam en 1927 Hugo Steiner (1878–1969) fondis la Internacian Esperanto-Muzeon en Vieno. Tie por la jaro 1922 estas dokumentitaj 70 oficialaj Esperanto-kursoj, plej ofte organizitaj de asocioj el la laborista kaj katolika medioj. En la 1920-aj jaroj la aŭstria ĉefurbo ankaŭ gastigis du gravajn kongresojn, la 16-an Universalan Kongreson de Esperanto (1924) kaj la 5-an Kongreson de la Sennacieca Asocio Tutmonda (1925). Ĉefe pro la granda disvastigo de Esperanto du sinsekvaj ĉefministroj de Aŭstrio, Ignaz Seipel (1876–1932) kaj Johann Schober (1874–1932), apogis la projekton de Hugo Steiner. Dum la unuaj jaroj la havaĵo de la Esperantomuzeo tiom pliampleksiĝis, ke en 1933 ĝi jam prizorgis ĉirkaŭ 6 000 volumojn, 500 diversajn periodaĵojn kaj milojn da faldfolioj kaj fotoj.

En majo 1934 Hugo Steiner organizis internacian konferencon pri la temo “Esperanto en la lernejon kaj la praktikon” (“Esperanto in die Schule und die Praxis”), kiu kunvenis inter la 19-a kaj 24-a de majo en la aŭstria parlamentejo. Okaze de tiu konferenco la ĉefministro Engelbert Dollfuß (1892–1934) kaj la vicĉefministro Kurt Schuschnigg (1897–1977) invitis gravajn partoprenantojn al solena akcepto, inter ili la prezidanton de UEA (Universala Esperanto-Asocio) Eduard Stettler (1880–1940), la direktoron de UEA Robert Kreuz (1894–1936) kaj la industriiston kaj terminologon Eugen Wüster (1898–1977). En aŭgusto 1936 Hugo Steiner ankaŭ estis la ĉefa organizanto de la 28-a Universala Kongreso de Esperanto en Vieno.

La pozitiva evoluo de la Internacia Esperanto-Muzeo estis interrompita pro la naziismo. Jam en sia libro “Mia batalo” (“Mein Kampf”, 1925) Hitler atakeme nomis Esperanton “juda universala lingvo” (“jüdische Universalsprache”). Post la nazia akiro de la politika potenco en Germanio la restriktoj kontraŭ Esperanto pliiĝis. Elirpunkto por la ĝeneralaj atakoj kontraŭ la “lingvo internacia”, kiun la nazioj ankaŭ nomis “ĝismorta malamiko de ĉiu popola evoluo” (“Todfeind jeder völkischen Entwicklung”), estis ĝia supozita juda deveno (“jüdischer Ursprung”). En la Germana Regno Esperanto-grupanoj estis pli kaj pli observataj de sekretaj informantoj (“V-Männer”), kiuj kolektis materialojn cele al la malpermeso de Esperanto-organizoj. Naziaj raportoj pri Esperanto klare montras la antaŭjuĝojn kaj misfamigojn, kiujn jam la membroj de la “tutgermana ligo” (“Alldeutscher Verband”) komencis diskonigi komence de la 20-a jarcento. En tiuj raportoj ili regule nomis Esperanton “internacia mikslingvo” (“internationale Mischsprache”) aŭ “esprimilo de specifa mondkoncepto” (“Ausdrucksmittel einer bestimmten Weltanschauung”) kaj atribuis la lingvon al “kontraŭŝtataj elementoj” (“staatsfeindliche Elemente”), kolektiva malestima indikado de judoj, komunistoj, framasonoj, katolikoj, pacifistoj kaj aliaj.

La ordono 29/36 de la 18-a de februaro 1936 malpermesis al anoj de la Nacisocialisma Germana Laborista Partio (NSDAP) la membrecon en Esperanto-asocioj. Sekvis en julio 1936 la ĝenerala malpermeso de Esperanto-organizoj, kiuj estis devigitaj malfondiĝi.

Post la aneksado de Aŭstrio, la 12-an de marto 1938, Esperanto-asocioj estis ankaŭ tiulande malpermesitaj, kaj la Gestapo, la nazia sekreta polico, la 21-an de marto 1938 fermis la Esperantomuzeon. Ĉirkaŭ samtempe la privata domo de Hugo Steiner, kiu devenis el juda familio kaj konvertis en 1903, estis traserĉita de la Gestapo kaj li mem arestita por du monatoj. Du el liaj fratinoj estis murditaj de la nazioj kaj unu fratino postvivis la geton en Theresienstadt. Kiel Hugo Steiner en la sekvo povis eviti nazian persekuton, ankoraŭ neniu esploris. Supozeble li restis ĝis 1945 retirita en sia domo proksime de Vieno, en Bisamberg, kie li estis observata de la Gestapo.

Jam en printempo 1938 la Gestapo intencis transporti la tutan havaĵon de la Esperantomuzeo al Berlino, kie ĝi plej verŝajne estintus detruita, sed la tiama ĝenerala direktoro de la Nacia Biblioteko, Paul Heigl (1887–1945), intervenis per letero, en kiu li substrekis, ke la Internacia Esperanto-Muzeo estas posedaĵo de la Nacia Biblioteko. Fakte Paul Heigl estis nazio, eĉ membro de la NSDAP kaj de la “Protekta Skadro” (SS), sed tamen, en tiu letero al la Gestapo li kontraŭstaris la forprenon de la dokumentoj kaj emfazis, ke neniu decidu ion sen lia konsento.

Du jarojn poste, en somero 1940, la ĉefoficejo por la regna sekureco (“Reichssicherheitshauptamt”) komisiis la instruiston Theodor Koch veturi de Bremeno al Vieno, por kontroli la havaĵon de la Esperantomuzeo. Koch, kiu jam ekde 1934 agis kiel sekreta informanto (“V-Mann”) en la Esperanto-movado, vizitis inter la 27-a kaj 29-a de julio 1940 Vienon kaj ricevis dum ĉirkaŭ duhora interparolo kun Paul Heigl limigitan enrigardon en la dokumentojn. Sekve la raporto, kiun Koch sendis en printempo 1941 nur post pluraj ordonoj, ne spegulas la tiaman havaĵon, sed donas konfuzajn antaŭjuĝojn kaj naziajn kliŝojn kontraŭ judoj kaj Esperanto (Bundesarchiv Berlin Lichterfelde, R58/7430). Koch interalie skribis, ke la judoj kreis monumenton por si mem („sich das Judentum selbst ein Denkmal gesetzt“), per kunigo de libroj kaj aliaj aĵoj, kiuj estas pruvoj por iliaj monddetruaj intencoj („hier an Büchern und sonstigen Dingen alles zusammentrug, was für seine weltzerstörenden Bestrebungen Zeugnis ablegt“).

Hodiaŭ ni povas bone rekonstrui la tiaman havaĵon de la Esperantomuzeo. En la 1930-aj jaroj la kolekto konservis dokumentojn pri plej diversaj temoj el ĉiuj kontinentoj, interalie pli ol 500 diversajn periodaĵtitolojn, multajn lirikaĵojn, prozaĵojn kaj sciencajn verkojn. Tiel jam antaŭ 1938 la Esperantomuzeo pruvis kiom heterogena kaj samtempe kontinua la Esperanto-lingvo-komunumo estis.

Fortransporto el Vieno, kiun ankaŭ Theodor Koch proponis en sia raporto, neniam okazis. La havaĵo de la Internacia Esperanto-Muzeo restis en la imperiestra kastelo (Hofburg), kie ĝi estis denove malfermita en 1947.

Nuntempe la Esperantomuzeo kaj la Kolekto por Planlingvoj de la Aŭstria Nacia Biblioteko konservas kaj disponigas la mondskale plej ampleksan kolekton pri Esperanto kaj planlingvoj. Aparta havaĵo estas la multnombraj personaj kaj instituciaj arkivoj, inter kiuj la arkivo de la Universala Esperanto-Asocio elstaras kiel plej ampleksa. Tiuj arkivoj, kiuj estas alireblaj en la legsalono de la Kolekto por Planlingvoj, ankaŭ enhavas multajn primilitajn dosierojn, kiuj ĝis nun nur malofte estis konsultitaj de esploristoj. Indus utiligi tiujn unikajn arkivaĵojn por ricevi pli bonan enrigardon en transnaciajn historiojn kaj la Esperanto-movadojn dum la dua mondmilito.

Bernhard Tuider

Bibliografio

Hubert Bergmann, “Hugo Steiner – ein Leben für Esperanto”, Der Standard Biografieblog, 14.08.2019.

Ulrich Lins, La danĝera lingvo. Studo pri la persekutoj kontraŭ Esperanto, Rotterdam 2016.

Marcus Sikosek, Die neutrale Sprache. Eine politische Geschichte des Esperanto-Weltbundes, Bydgoszcz, 2006.

Bernhard Tuider, “Bibliothek und Ideologie”, In: Rachinger, Johanna (ed.): Schatzkammer des Wissens. 650 Jahre Österreichische Nationalbibliothek, Vieno, 2018, p. 130–137.

---

---