Oni povus diri ke Julio Mangada (1877-1946) elektis la tagon de sia morto. La 14a de aprilo 1946 estis la 15a datreveno de la komenco de la Dua Hispana Respubliko, kaj do tiu tago estas tradicie la festo de la hispania respublikanismo. Sed la 14a de aprilo estis ankaŭ la tago de la morto (en 1917) de lia plej granda heroo kaj inspiro, la iniciatoro de Esperanto, D-ro Zamenhof. Ĉar ja eblas diri, kun nur iometa troigo, ke Mangada estis la plej respublikema el ĉiuj siaj kolegoj kaj la plej zamenhofa el ĉiuj esperantistoj en Hispanio.

Julio Mangada estis tre fama homo dum pluraj jaroj en la politika kaj militista historio de Hispanio, kaj ankaŭ ene de la esperantismo, sed la memoro pri li iom post iom malbriliĝis kaj distordiĝis. Li estis unu el la lastaj reprezentantoj de la radikala alo de la deknaŭjarcenta liberalismo, kiu foje havis sian ĉefan apogon en la militistaro, sed kiu jam en la 20a jarcento estis perdinta grandan parton de sia forto.

Julio Mangada Rosenörn naskiĝis en 1877 en la urbo Sancti Spíritus, en la insulo Kubo, tiam ankoraŭ kolonio de la hispana monarkio, filo de profesia militisto kaj de virino el la kreola loĝantaro, devenanta  de danlandaj kolonioj. En mallonga membiografia noto verkita en la fino de sia vivo li asertis ke jam infanaĝe li estis influita de la sendependigaj militoj. Post la vidviĝo de la paĉjo tiu ĉi revenis al Hispanio kaj reedziĝis. Laŭ la atestoj de la filo, la nova edzino estis fanatike katolika, kio lin multe suferigis.

Sekvante la familian tradicion, Mangada eniris la militistan karieron en la infanteria branĉo. Li mallonge partoprenis la finajn etapojn de la kuba sendependiga milito kaj poste daŭrigis sian karieron en diversaj deĵoroj. Li ankaŭ partoprenis la nordmarokajn militkampanjojn, sed oni ne povas lin konsideri membro de la t.n. afrikanismaj rondoj, de militistaj veteranoj en tiu milito, kiuj tiom influaj estis poste en la respublikana etapo kaj speciale en la ribelula flanko de la civila milito.

En la komenco de la jarcentŝanĝo li komencis rilati kun politike kaj socie radikalaj rondoj, kaj speciale kun la du movadoj kiuj plej influis lian postan disvolviĝon: framasonaro kaj Esperanto.

Li eniris la framasonaron en 1906 en la loĝio Progreso. La framasonaro en Hispanio estis ege influa en tiu momento en la liberala pensmaniero, kreis la etoson por ensociiĝo de parto de la etburĝaro, formis la ĉefan kolonon kontraŭ la influo de la katolika Eklezio en la socia vivo. Ĝi estis sufiĉe disvastigata en la militistaj rondoj, ne nepre en la radikalaj, kio je la fino estis unu el la kaŭzoj de la persekutoj suferitaj post la venko de la generalo Franco, ĝia malkaŝa malamiko. Mangada estis konstanta kaj aktiva membro, kun gravaj rilatoj en ĝia sino, kie li atingis la 33an gradon. Li kontribuis al framasonaj revuoj, verkis librojn pri framasonismo kaj restis ligita al ĝi eĉ dum sia ekzilo.

Li ankaŭ multe rilatis al aliaj rilataj movadoj, kiel teozofio, naturismo, vegetarismo, kaj similaj, kio donis al li famon de ekstravaganca homo.

Ankaŭ en 1906 li konatiĝis kun Esperanto kaj ĝin tuj lernis. Li estis klare influita de la ideologia flanko de la lingvo, kiun li iel ligis kun siaj framasonaj kaj universalistaj idearoj. Li propagandis la lingvon en framasonaj gazetoj kaj kreis specifan revuon de tiu tendenco, kune kun du amikoj kun kiuj li ofte kunlaboris de tiu momento, Fernando Redondo Ituarte (1882-1949), ankaŭ militisto kaj Emilio González Linera, presisto. La triopo estis la eldonistoj de la Deklaracio pri Homaranismo de Zamenhof, en momento kiam la ĉefaj okcidenteŭropaj gvidantoj oponis liajn kvazaŭreligiajn proponojn, kiuj ilin embarasis. La idearo de Mangada kaj liaj kolegoj estis tute kongrua kun Homaranismo, kaj ili zorgis pri la presado kaj distribuado de tiu manifesto, el loko kiu en tiu momento ŝajnis sufiĉe marĝena al la ĉefa fluo de la organizita esperantismo.

Post krizo en la organizita E-movado en Hispanio ĉirkaŭ la Unua Mondmilito, li fondis en 1917 la Zamenhofan Federacion kaj iom poste la Hispanan Esperanto-Asocion. Li estis la prezidanto, ĉefa animanto de tiu asocio dum la sekvaj jaroj, tiel ke li fariĝis sendube la ĉefa proparolanto de la esperantista movado en Hispanio dum la 1920aj kaj 1930aj jaroj. Li aktivis en multaj kampoj: propagandis, varbis, instruis, verkis, tradukis, organizis.

Lia aktivado ne estis ĉiam glata. Li ofte konfliktis kun aliaj esperantistoj, kiuj ne akceptis liajn aŭtoritatecajn sintenojn kaj lian insiston pri centraligita kaj pure esperantisma organizaĵo. Speciale akra estis lia kunpuŝiĝo kun la katalunisma movado, kie ne mankis malpuraj incidentoj, kaŭzitaj de lia jakobenisma idearo. Aliflanke, li ne hezitis kunlabori kun esperantistoj de plej diversaj ideologioj, kio  surprizas, kiam ni konsideras la postan politikan dividon kondukontan al kruela milito.

Liaj politikaj ideoj kaŭzis al li konstantajn ĉikanojn, jam de la unuaj momentoj. En 1917 li suferis areston defendinte la laboristajn gvidantojn en ĝenerala striko. En la 20aj jaroj li oponis la diktatorecon de generalo Primo de Rivera (1870-1930). Unu el la lastaj kaj plej famaj klopodoj kontraŭ la monarkio, en 1930, estis gvidata de liaj subuloj kaj kolegoj, kiuj fariĝis martiroj de la respublikanoj, kvankam la rolo de Mangada mem ne sufiĉe klaras pro tiutempaj personaj cirkonstancoj. La proklamon de la respubliko la 14an de aprilo 1931 li travivis en malliberejo, kaj li akceptis la novan reĝimon evidente kun entuziasmo. Li multe aktivis en respublikanaj rondoj. Unu lia agado defende de la novaj institucioj, ankoraŭ malfortaj, kondukis en 1932 al la t.n. “Incidento de Carabanchel” (Karabanĉelo, kazerno en apudmadrida urbeto nun kvartalo), kiu kunpuŝis lin al reakciaj superuloj. Lia aresto kondukis al tutlanda apoga kampanjo, kiu donis al li eksterordinaran famon, kaj faris el li simbolon de la nova reĝimo. Li plu aktivis en tiaj rondoj dum la sekvaj jaroj, ĉefe post sia retiriĝo el la armeo.

Je la komenco de la Hispana Milito, en julio 1936, li tuj revenis al la militista agado, kaj estante klare respublikema homo, neniel dubinda, gvidis trupojn kiuj helpis sufoki la ribelon en la madridaj kazernoj. Li tuj organizis improvizitajn taĉmentojn de milicanoj, plejparte devenantaj el socialismaj rondoj kaj sindikatoj, kun kiuj li eliris Madridon por alfronti la ribelajn trupojn venantajn el norda Kastilio. Tiu estis la tiel nomata “Kolono Mangada”, kiu baldaŭ tre famiĝis pro siaj unuaj sukcesoj en la teritorioj nordokcidente de la madrida (guadarama) montaro, kiuj haltigis la marŝon de la malamikaj trupoj alvenintaj por konkeri la ĉefurbon.

Tiuj unuaj sukcesoj, modestaj sed sufiĉe gravaj en la kunteksto de la unuaj etapoj de la milito, donis al li grandegan famon kaj prestiĝon. Li ricevis multajn honorojn, kaj liaj trupoj nomis lin generalo, kvankam la registaro havigis al li nur la oficialan rangon de kolonelo. De tiam li estis kromnomata “la popola generalo”.

Tamen, liaj sekvantoj, tute improvizitaj, ne bone organizitaj kaj sen vera militista trejnado, sufiĉe maldisciplinemaj, ne rezistis la puŝon kiam en septembro atingis la areon la trupoj komanditaj de generalo Franco, konsistantaj el profesiaj legionuloj kaj maŭraj dungosoldatoj. La Kolono Mangada suferis rapidajn malvenkojn, kaj Mangada mem, jam sufiĉe maljuna, estis retirita el la gvidado, kaj destinita al ariergardaj taskoj.

Fine de la milito li sukcesis eniri la lastan grandan ŝipon elirintan el la haveno de Alikanto en marto 1939, la “Stanbrook”, kaj eskapi al Alĝerio. De tie, danke al la demarŝoj de la tutmondaj esperantistoj, li moviĝis al Meksikio, kie li integriĝis en la ekzilitajn rondojn. Jam sufiĉe malsana, li forpasis, kiel dirite, en 1946.

La kazo de Mangada bone ilustras la kompleksecon de la idearo de la militistaro en Hispanio. Nun oni emas vidi tiun institucion kiel la plej bazan reprezentanton de konservatismo kaj la apogon de tradicio. Tio estas des pli helpata pro esprimoj priskribantaj la civilan militon kiel la “ribelon de la armeo”. Konsiderante la ribelan flankon oni ofte tro enfokusigas la  gvidintajn komandantojn. Sed fakte dum la deknaŭa jarcento la militistaro estis unu el la ĉefaj fortoj en la modernigo de la lando, en la lukto kontraŭ la reakcio, kaj specife kontraŭ la povo de la aristokratio kaj la katolika eklezio, cetere en fenomeno tre konata en aliaj landoj en similaj procezoj en la pasinto kaj eĉ nuntempe. Jam laŭlonge de la fino de la deknaŭa kaj komenco de la dudeka jarcentoj oni povas konstati procezon de dekstriĝo kaj konservativemo en la militistaro, sed ankoraŭ en la jardekoj de la 1920aj kaj 1930aj ekzistis tre granda pluraleco en la politikaj, ideaj kaj sociaj vidpunktoj de tiu kolektivo.

Kiam eksplodis la milito la armeo forte dividiĝis. Multaj militistoj restis fidelaj al la respublika registaro, ĉu pro ideaj motivoj, ĉu pro sento de devo al la legitima povo, ĉu simple pro la hazardo de la cirkonstancoj en kiuj ili sin trovis en tiu preciza momento. Ne estas sufiĉe konate ke estis pli da generaloj kiuj restis en la respublikana flanko ol tiuj kiuj ribelis kontraŭ la reĝimo, kvankam en la pli malsupraj kaj junaj rangoj la proporcio estis tamen multe pli granda en la flanko de la ribeluloj.

Granda kvanto da militistoj estis membroj de la Framasonaro. Tiu ĉi institucio arigis signifan parton de la progresemaj mezaj klasoj, kiuj pledis por modernigo de la lando kaj kontraŭis la tradiciajn instituciojn. La rolo de la framasonoj en la armeo tute agacis iujn sociajn tavolojn, ĉefe ligitajn al katolikismo. Specialan malamon montris generalo Franco, kiu eĉ verkis libron kontraŭ ĝi, kaj kiu jam dum la milito starigis specialan Tribunalon “kontraŭ Framasonaro kaj Komunismo”, kun la celo elradikigi ambaŭ movadojn en la lando. Koncerne framasonaron li tute sukcesis, kaj per mortkondamnoj, ekziligoj aŭ longaj prizonpunoj  oni neniigis la framasonan organizadon en la tuta lando, praktike ĝis la nuna tempo. Mangada mem ricevis punon de 30 jaroj da prizono, eĉ se li tiam troviĝis sekure en ekzilo.

Mangada estis unu el la plej klaraj ekzemploj de tiu influo de la framasonaro, sed ne nepre la plej signifa, ĉar lia radikalismo distingis lin de pli moderaj tavoloj.

Ion saman, kvankam klare malpli signifan, oni povus diri pri  esperantismo. Karakteriza trajto de la esperanta movado en Hispanio (eĉ se ĝi ne estis ekskluziva al ĝi), estis la relativa abundo de militistoj inter la esperantistaro, eĉ en gvidaj roloj aŭ en kulturaj iniciatoj kiel la verkado kaj tradukado. Eble ilia deveno el mezaj klasoj, emo al socia kresko, kontaktebleco kun eksterlando aŭ simple tiu modere progresema idearo altiris ilin al esperantismo. Denove Mangada elstaris pro sia radikalismo kaj ideologiemo, sed li ne estis sola en tiu strebo.

José Antonio del Barrio

Fontoj kaj referencoj:

José Antonio del Barrio, “Julio Mangada Rosenörn”, en Javier García Fernández (ed.), 25 militares de la República, Ministerio de Defensa, Madrid, 2011; 2019.

José Antonio del Barrio: “Julio Mangada Rosenörn, la antonomazia esperantisto”. Prelego dum la Hispana Esperanto-Kongreso de la jaro 2003 (Valencio). http://delbarrio.eu/mangadauni.htm

Julio Mangada Rosenörn. “Koran dankon!” Renovigo, 01/1942.

Ramón Salas Larrazábal, Historia del Ejército Popular de la República, Madrid, La Esfera de los libros, 2006.

Jualián Zugazagoitia, Guerra y vicisitudes de los españoles, Tusquets, Barcelono, 2001.

José Antonio del Barrio kaj Ulrich Lins, “La utilización del esperanto durante la guerra civil española”, Komuniko prezentita en internacia scienca Kongreso pri la hispana intercivitana milito (Madrido, 27-29/11/2006).

Jukio Hirai, Hispana, Kataluna, Mangada – verkoj de Dil Avia, eldonejo Riveroj, Oosako, 2003.

Antonio Marco Botella, “Vivo kaj verkaro de Julio Mangada Rosenörn (1877-1946),  Klaro kaj elasto. Fest-libro por la 80a naskiĝtago de Fernando de Diego, Irmi kaj Reinhard Haupenthal red., Schliengen , 2003, p. 243-271.

Bildoj : Centro Documental de la Memoria Histórica, Salamanca, Fondo Mangada Rosenörn.

---

---