La 4-an de junio 1901 en Lodzo, Łódź en la nuna Pollando, naskiĝis homo, kies nomon la esperantistoj antaŭ la Dua Mondmilito bone konis, sed kiu poste estis preskaŭ forgesita. Temas pri Izrael Lejzerowicz. En lia urbo vivis granda nombro de judoj, kaj li estis unu el ili. Esperanton li lernis en 1912 aŭ 1913. Fine de 1921 li iĝis prezidanto de nove fondita junulara sekcio de Lodza Esperanto-Societo. Poste li kunfondis specialan Esperanto-societon por laboristoj, “Laboro”. En 1930 li helpis organizi la Kvaran Kongreson de Polaj Esperantistoj en Lodzo. Profesie Lejzerowicz laboris kiel komercisto.

Allogis lin – kiel multajn aliajn en lia generacio – la internacieco de Esperanto aŭ, pli konkrete, la homarana ideo, la celo de egalrajteco trans la limojn de nacio, religio kaj lingvo. Estante judo, li kaptiĝis de tiu ideo pro motivoj, kiuj similis al tiuj de Zamenhof mem kaj kiujn dividis proporcie tre alta nombro de la frutempaj pioniroj de la Esperanto-movado. Lejzerowicz mem skribis, ke por li kiel knabo apartenanta al diskriminaciata gento “tia movado, por kiu ne ekzistas diferencoj rasaj nek naciaj, […] nepre devis imponi kaj ŝajni revelacio”. Retrorigardante en la jaro 1934, li iom kontente konfesis, ke “interne de la movado juda esperantisto sentis sin preskaŭ egalrajta”.

Iom post iom Lejzerowicz iĝis konata internacie. En 1925 li iĝis prezidanto de Hebrea Esperanto-Asocio. Li membriĝis en la Lingva Komitato kaj regule kontribuis per artikoloj al Pola Esperantisto, Heroldo de Esperanto kaj Literatura Mondo. La ĉefa temo de tiuj artikoloj estis la Esperanto-movado. Li aparte atentis la idean flankon de la movado, sed ankaŭ montris bonan komprenon por la bezono de celkonscia organizita agado. Fine de 1928 en Heroldo aperis el la plumo de Lejzerowicz „Libro de Profetoj. Satiroj pri Esperantujo“. En 1932 sekvis en Literatura Mondo similaj tekstoj, nun sub la titolo „El la Verda Biblio“. En 1935 aperis libroforme tiu ĉi verko – satiro elpikanta malfortajn punktojn de la movado, sed klare montranta, kiom ame la aŭtoro rilatis al ĝi.

Jam atinginte iom da renomo kiel bonstila polemikisto, Lejzerowicz tuj rimarkis la epokan ŝanĝon, kiun signifis la potencpreno de Hitler en Germanio. Dekomence li komentis ĝin kun senrezerva malaprobo. Li akrege kondamnis la publikan bruligadon de libroj (la 11-an de majo 1933). Tio estis por li nenio alia ol bruligo de la homaro reprezentata per siaj geniuloj. Lejzerowicz opiniis natura devo de la esperantistoj, ke ili protestu kontraŭ la aŭtodafeo. Tial li kontraŭis, ke daŭru la preparlaboroj por Universala Kongreso en Kolonjo, la 25-a UK. Li deklaris, ke vera esperantisto ne povas partopreni kongreson „en lando, kies agoj bedaŭrinde neas ĉiun kulturon kaj plej primitivajn homecajn rajtojn“. La principon de neŭtraleco li nomis ĉi-okaze ne valida, ĉar la movado ne povas resti neŭtrala „rilate al banditismo“.

Je la granda seniluziiĝo de Lejzerowicz, la UK tamen okazis. Li mem ne cedis. Sub sia vera nomo aŭ kiel „Georgo Verda“ li publikigis plurajn artikolojn, ĉefe pri internacia politiko, en Literatura Mondo. En februaro 1934 Lejzerowicz ricevis plian tribunon, Nia Gazeto, periodaĵon, kiu aperis en Nico (Francio) dum kvar jaroj. Tiun novan gazeton li prezentis kiel insulon de la Zamenhofa esperantismo, kiel heroldon de vera demokrateco kaj kiel batalanton kontraŭ mallumo kaj malamo. Ĉiam pli decide Lejzerowicz defendis la originan „puran idealismon“ de la Esperanto-movado. En aprilo 1936 li riproĉis al la gvidantoj, ke ili degradis la movadon preskaŭ al filatela klubo.  Plej multe turmentis lin la ignoro de la fakto, ke „la hitlerismo estas la plej terura malamiko de la Esperantismo“.

Lejzerowicz jam ekde la komenco de 1928, en ĉefartikoloj por Heroldo, admonis la esperantistojn, ke ili ne forgesu la Zamenhofan komprenon de neŭtraleco, kiu ne timis protesti kontraŭ pogromoj kaj aliaj maljustaĵoj. Tuj antaŭ la Kolonja UK li des pli energie defendis la principon de pozitiva neŭtraleco. Li tion faris kelkajn jarojn pli frue ol Ivo Lapenna, al kiu ordinare oni kreditas la formuladon de tiu principo. Ligante ĝin kun pledo por konsekvenca demokratigo de la movado, Lejzerowicz iĝis idea pioniro de la nova, postmilite reorganizita UEA.

En septembro 1939, nelonge antaŭ ol Lodzo estis okupita de la germanaj trupoj, Lejzerowicz fuĝis el sia hejmurbo. Post kelkaj monatoj li atingis Varsovion.

Komenciĝis por Lejzerowicz same kiel por centmiloj da judoj la terura vivo en la Varsovia Geto. Eĉ tie li zorgis pri Esperanto, ekzemple farante kuraĝigan paroladon en sekreta Zamenhof-Festo. Laŭ ses poŝtkartoj, kiujn li skribis en 1941 al UEA en Ĝenevo, ni scias, kiom li esperis pri helpo-pakaĵoj el eksterlando kaj pri ia ŝanco eskapi al Ameriko.

Verŝajne komence de septembro 1942 la familio Lejzerowicz estis deportita kaj gase murdita en la neniigejo Treblinka.

La merito de Lejzerowicz estas granda. Inter la esperantistoj neniu tiel frue, tiel klare kaj tiel senkompromise protestis kontraŭ la monstra ideologio kaj krimaj faroj de la nazioj, neniu tiom avertis, alarmis kaj vokis al batalo kontraŭ ili en la nomo de defendo de la Zamenhofaj idealoj. Lejzerowicz bazis sian argumentadon ne sur teorioj de antifaŝismo, de klasbatalo aŭ cionismo, sed sur la pura deziro defendi simple la bazajn homajn valorojn. Estis la krio de homo, kiu vidis sin vundita en la fundo de sia koro, ĉe sia radiko. Kaj irante al la radikoj, li trafis la bazajn principojn de la Esperanto-movado. Pro tio mi nomas lin “radikala esperantisto”.

Ulrich Lins

Elŝutu la kompletan artikolon ĉe la dokumentujo de HAL Esperanto-Historio

Bildo : Byron Randall, Varsovia geto, 1947, CC.

---

---