En la historio de pereigado de judoj ofte elstare menciiĝas la Geto, kiun kreis la germanaj nazioj ekde la somero de 1940 meze de la pola ĉefurbo Varsovio. La bazaj faktoj pri tio, kiel la nazioj unue per mizerigo kaj malsatmortigo, poste per sistema murdado ekstermis la plej multajn judojn en Pollando, iĝis intertempe konataj dank‘ al multaj libroj kaj sciencaj studoj, aperintaj en pluraj lingvoj.

Iom longe tamen mankis serioza trakto esperantlingva. Tio estas surpriza, kiam ni konsideras la fortan rilaton de la Geto al Zamenhof kaj Esperanto. Dum la milito la movadaj revuoj regule raportis, ke familianoj de Zamenhof vivas en Varsovio. Ili ne povis doni detalojn pri ilia farto, sed UEA jam la 5an de decembro 1939 alarmis pri nekredeblaj informoj, interalie pri tio, ke “Juda Rezervujo” estas “instalata en Centra Polujo”. Tiam oni ankoraŭ ne parolis pri geto en Varsovio (ĝi estis oficialigita en oktobro1940), sed en la cirkulero de UEA frue aperis drasta formulo, kiu kun nia nuna scio sonas antaŭvide: “Aldone al la rasleĝoj tiuj kondiĉoj celas certan ekstermon de la juda loĝantaro.” UEA kadre de sia servo “Esperantista Interhelpo” starigis fondaĵon por helpo al la familio Zamenhof. La unua alvoko estis sendita al minimume kvinmil adresoj. Al la esperantistoj, kiuj grandnombre kaj -anime reagis, la revuo povis sciigii en februaro 1940 nur: „Nenio nova pri la Familio Zamenhof! […] Ŝajnas, ke la tuta lando estas hermetike fermata por ni Esperantistoj. La stato de la loĝantaro en Polujo estas ĉiel malfavora, por ne diri pli multe.”

UEA iom poste havis kontakton precipe kun Lidia kaj energie apelaciis al siaj membroj helpi ŝin kaj aliajn esperantistojn. Ĝis oktobro 1940 UEA sukcesis kolekti kaj grandparte distribui sumon de 6000 svisaj frankoj. Adam Czerniaków, la prezidanto de la Juda Konsilantaro en Varsovio, devanta plenumi la ordonojn de la naziaj okupaciantoj, en sia taglibro notis la 8an de majo 1940, ke „esperantistoj el Ĝenevo“, do UEA, volas doni helpon al la familio Zamenhof. Hans Jakob nome de UEA paralele sondis, ĉu eblas aranĝi por Zamenhofoj litovan ŝtatanecon, sed ankaŭ tiu eta espero disbloviĝis, post kiam  en somero 1940 Litovio estis aneksita de Soveta Unio. Komence de 1941 Jakob informis, ke la provo organizi elmigron de Lidia al Usono malsukcesis.

La Varsovia Geto ekde julio 1942 servis kiel kolektejo de judoj deportotaj al la neniigejo Treblinka. Ida kaj Zofia Zamenhof pereis tie la 6an de aŭgusto 1942, verŝajne samtage kiel la fama juddevena kuracisto Janusz Korczak, kiu akompanis la de li prizorgatajn orfajn infanojn ĝis Treblinka. Proksimume unu monaton poste ilin sekvis por sama terura morto Lidia Zamenhof.

Ke la gefiloj Adam, Lidia kaj Zofia estis mortigitaj kaj ke la familia domo en la strato Królewska detruiĝis, oni eksciis nelonge post la milito, ankaŭ, ke nepo, Louis-Christophe Zaleski-Zamenhof (1925–2019), kaj la patrino  transvivis. Sed kun li longe apenaŭ estis kontakto, ĉar ekde 1959 li vivis en Francio; la profesia establiĝo tie ne lasis al li multe da tempo por Esperanto. Ankaŭ ŝajnas, ke li nevolonte estis memorigita pri la Geto, kiun li mem eskapis pro bonŝanco. Tamen, de 1987 ĝis 2015 la nepo preskaŭ regule partoprenis Universalajn Kongresojn de Esperanto.

Ke la areston de familianoj de Zamenhof antaŭis speciala ordono el Berlino, unuafoje mencias Marjorie Boulton en sia Zamenhof-biografio (1960) kaj, sekve de persona informo de la nepo (23-11-1968), la verko Esperanto en perspektivo (1974)[1].  Isaj Dratwer, transvivinto de la Geto, publikigis en 1980 libron pri Lidia. En 2000 kaj 2003 aperis studoj de Zofia Banet-Fornalowa pri la familio Zamenhof kaj pri ses gravaj jud-polaj pioniroj, inter ili Leopold Blumental (Leo Belmont) kaj la „radikala esperantisto“ Izrael Lejzerowicz, kiun pli detale prezentas eseo  aperinta en Beletra Almanako (2020, n°38). En 2003 fine Zaleski-Zamenhof konigis siajn memorojn. Pro tiuj kaj aliaj studoj ni estas nun kontentige informitaj pri la sorto de la familio kaj de aliaj esperantistoj.

Tra la jaroj ĝenerale pliboniĝis la dokumentado pri la individua sorto de judaj viktimoj de la nazia eksterm-politiko. Elstare kontribuas ekzemple la memorejo Yad Vashem en Jerusalemo. Ĝia  datumaro tamen ne ĉiam indikas la esperantistecon de viktimo. Dank‘ al sciigoj liveritaj de Josef Ŝemer (1950–2012) ekde 2007 estas tie poreterne registritaj Ida Zimmermann, la fratino de L.L. Zamenhof, liaj gefiloj Adam, Lidia kaj Zofia kaj la bofilino Helena kaj la nepino Irena. Registritaj estas ankaŭ aliaj judaj esperantistoj: la hungara József Takács, la ĉeĥa Petr Ginz plej riĉe dokumentita, la germanaj Julius Glück kaj Julius Hanauer, la aŭstra Hugo Maier kaj pluraj polaj judoj: Leopold Dreher, Jakub Szapiro, Edward Wiesenfeld kaj du juddevenaj poloj, kiuj vivis en Francio: la ĵurnalisto Salomon Kornfeld (Grenkamp) kaj la aktivulo de Juda Esperantista Grupo en Parizo, Icek Jurysta[2]. Honoran lokon Yad Vashem donas al „Justuloj de la Mondo“, t.e. nejudoj, kiuj savis judojn. Iinter ili estas ankaŭ esperantistoj: la rus-sveda paro Nina kaj Valdemar Langlet, la ĉeĥo Přemysl Pitter kaj la litovo Antanas Poška.

Pluraj memorindaj judaj esperantistoj ankoraŭ ne estas registritaj en Yad Vashem, ekzemple bona amiko de Zamenhof, Leo Belmont, kiu pro tifo mortis en oktobro 1941[3], kaj Anna Weinstein, kiu kun sia filino Halina proksime rilatis kun Janusz Korczak[4]. Ili kun multaj aliaj pereis en la Geto aŭ, same kiel Paulina Muszkatblat, Eugenia Pasztejn, Izaak Krenicki kaj Izrael Lejzerowicz, en Treblinka.

Ulrich Lins

Dokumentoj

UEA Interhelpo 12-11-1939 (en la angla)

UEA Interhelpo 5-12-1939 (en la angla)

UEA Interhelpo 5-12-1939  (en e-o)

Bibliografio

Banet-Fornalowa, Zofia, “Janusz Korczak”, Monato , 1998, n-ro 10, pp. 17–19

https://www.monato.be/1998/monato199810.pdf#page=17

—, La familio Zamenhof, La Chaux-de-Fonds, Kooperativo de Literatura Foiro, 2000.

—, La pereintoj in memoriam, Czeladź, Hejme, 2003.

Boulton, Marjorie, Zamenhof: Creator of Esperanto, London, Routledge and Kegan Paul, 1960. (Aperis ankaŭ en Esperanto, 1962)

Dobrzyński, Roman, La Zamenhof-strato, verkita laŭ interparoloj kun d-ro L.C. Zaleski-Zamenhof, Kaunas, Varpas, 2003 kaj 2005. (Tradukita en 15 lingvojn)

—, Zamenhof en Varsovio, Rotterdam, UEA, 2017. (Ankaŭ pola kaj angla tradukoj)

Dratwer, Isaj, Lidja Zamenhof. Vivo kaj agado, Antverpeno, tk, kaj La Laguna, Stafeto, 1980.

Heller, Wendy, Lidia: The Life of Lidia Zamenhof,Daughter of Esperanto, Oxford, George Ronald, 1985. (Tradukita en Esperanton, 2007, kaj la polan, 2009)

Hilberg, Raul, k.a., ed., The Diary of Adam Czerniaków: Prelude to Doom, New York, Stein and Day,    1979.

Jakob, Hans, Servisto de l’ ideo. 50 jaroj ĉe Universala Esperanto-Asocio 1908–1958, Antwerpen, Flandra Esperanto-Ligo, 1995.

Lins, Ulrich, La danĝera lingvo. Studo pri la persekutoj kontraŭ Esperanto, Rotterdam, UEA, 2016.

—, “Izrael Lejzerowicz: radikala esperantisto”, Beletra Almanako, 2020, n-ro 38, pp. 95–107.

Sakowska, Ruta, Menschen im Ghetto. Die jüdische Bevölkerung im besetzten Warschau 1939–1943, Osnabrück, Fibre, 1999. (Trad. el la pola)

 

[1] Precizigoj estas en La danĝera lingvo, 2016, p. 110.

[2] Vidu https://www.czestochowajews.org/wp-content/uploads/Cz%C4%99stochowa-1958-Book-Jurysta-pp-133-135.pdf

[3]  Belmont kaj la poeto Mieczysław Braun pereinta en 1941 aŭ 1942 apartenas al la esperantistaj viktimoj, kiuj troviĝas en https://yivoencyclopedia.org/.

[4]  Per Bonhumoraj rakontoj (Esperanta traduko de Anna Weinstein, Berlin, Rudolf Mosse, 1927) Korczak unuafoje konatiĝis ekster Pollando:

http://i-espero.info/files/elibroj/eo%20-%20korczak,%20janusz%20-%20bonhumoraj%20rakontoj.pdf

Bildo: La ponto inter la malgranda kaj granda getoj. Oficiala bildo de la germanaj aŭtoritatoj, 06/1942. Bundesarchiv Bild 101I-270-0298-14, Polen, Ghetto Warschau, CC.

---

---