“Samideano, kiel vi fartas?” Tiel salutas telefone Mario Candotto (naskiĝis en Porpetto, Udine, en Italio en 1926). De multaj jaroj li ne plu parolas Esperanton, sed ankoraŭ memoras kelkajn frazojn. Li eksciis pri ĝi en 1942. Dekkvarjara li eklaboris kiel veldisto en la ŝipkonstruejo de la urbeto Monfalcone (kie jam laboris liaj fratoj) en norda Italio, konstruante militajn aviadilojn por la itala (faŝista) armeo. Tien translokiĝis la familio kiam Mario estis ankoraŭ infano. Okazis, ke la patro perdis sian laboron kiel sakristiano kaj la familio izoliĝis en la komunumo, ĉar unu el la filoj rifuzis daŭrigi la eklezian karieron.

Mario havis kulturajn interesojn, precipe pri muziko. Ĝuste dum la klarnetaj lecionoj postlabore li aŭdis unuafoje la vorton Esperanto. Lia instruisto estis unu el tiaj, kiaj instruis ne nur sian fakon sed ankaŭ ĝenerale pri la vivo. Precipe li interesiĝis (kaj interesigis) pri internaciismo. “Muziko estas universala, sed la mondo bezonas internacian lingvon. Tiel la popoloj komprenos unu la alian. Tia lingvo jam ekzistas kaj nomiĝas Esperanto.” Tiu ideo restis kun Mario dum lia tuta vivo.

En lia familio oni ne kutimis paroli pri politiko. Tamen, parte pro la manko de nutraĵoj kaj parte pro naskiĝanta klaskonscio, en la tiutempaj fabrikoj oni forĝis kontraŭfaŝisman pensadon, kvankam kritikon kontraŭ la reĝimo oni devis flustri. Kiam ekis la mondmilito, lia frato Massimo fariĝis soldato de la itala armeo, en Kroatio. Tie li ekkonis perforton, maljustecon kaj teruraĵojn faritajn de la italoj, kiujn li rakontis al la familianoj.

En tiu lima regiono kun la slovena parto de tiama Jugoslavio oftis la italaj dizertantoj, kiuj fariĝis partizanoj. Massimo prenis tiun vojon. Septembre 1943 li partoprenis la batalon de Gorizia ene de la Proleta Brigado, kiun formis la laboristoj de la ŝipkonstruejo, verŝajne la unua partizana brigado en Italio. Tie li estis mortigita de la germanoj. Dum la milito 503 laborkolegoj de la ŝipkonstruejo havis la saman finon. Inter ili, la alia frato Renzo, kiu kiel ano de la Triesta Brigado mortis en batalo kontraŭ  ĉetnika taĉmento, la jugoslava naciista rezistoarmeo. Mario, pli juna, ne partoprenis rekte la kontraŭnazian rezistadon pro patrina malpermeso. Tiam li laboris por la organizo Todt, kontruinĝenieria organizaĵo de la nazia ŝtato, sed li ankaŭ kunlaboris kun la rezistado kiel relaja vetkuro de komunisma grupo.

Foje iuj partizanoj ektimiĝis kaj ŝanĝis flankon. Du el ili denuncis la familiojn helpantajn la rezistadon. Sekve, la 24-an majo 1944, 70 homoj estis arestitaj en la vilaĝo [el ili 32 neniam revenis hejmen]. Dum la postaj tagoj estis arestitaj aliuloj kaj fine la kvanto de deportitoj el la vilaĝo atingis 158. Inter ili, la patro, la patrino, du fratinoj kaj Mario mem. Nur saviĝis unu fratino, jam edziniĝinta. Post tri semajnoj en la prizono de Trieste, oni deportis ilin en Germanion. Neimagante kio atendis ilin tie, ili estis kontentaj, ĉar tiel ili pensis eskapi morto-punon en Italio. Fakte, dum la vojaĝo la vagonoj de la trajno estis malfermitaj kaj neniu fuĝis.

Mario kaj la patro atingis Dachau la 2-an Junio 1944, la tagon de lia dekoka naskiĝtago. Dume, la fratinoj kaj la patrino estis senditaj al Auschwitz. En la terura Dachau Mario koncentriĝis kiel transvivi kaj trovi ion por manĝi. Tie li estis numero 69610, ankoraŭ hodiaŭ li memoras kiel prononci ĝin en la germana. “Vi havas nur devojn, via nura rajto estas la morto”, diris la SS-ano. Kion li travivis tie igis lin forlasi Dion, kvankam poste en lia vivo tiu temo daŭre interesis lin. Siaflanke, la patro ne transvivis la labor- kaj vivkondiĉojn de la koncentrejo.

Unu fojon lia infanaĝa amiko Valdi ne komprenis la vortojn, kiujn gardisto al li diris. Pro tio li estis batita suren la kapon per bastono. Valdi falis surteren kaj tie estis daŭre batita de du aliaj. Reen en la barakon, alia gardisto finbatadis lin ĝis morto.

Ĉiutage oni vokis ilin je la 4.30h matene por 12-hora labortago. Mario rapide eliris la barakojn por eviti batojn, kaj iris al la fabriko; unue tiu de BMW, poste fervoja fabriko en Markirch (france Sainte-Marie-aux-Mines) en Alzaco, sekve al Trostberg en Bavario. Almenaŭ tiel li ne devis resti ekstere. Nur antaŭ la tornilo li sentis sin homo. En la brutaleco de la koncentrejo li estis io alia: numero, peco, Stück. Vespere ili iom manĝis, ĉiam malmulte. Oftis ŝtelado de manĝaĵoj inter la prizonuloj sed foje ankaŭ okazis solidaraj agoj. Mario memoras kiel en la komenco la patro kutimis doni al li parton de sia pano, nur poste li komprenis kian sinoferon tio signifis.

Iam la prizonuloj imagis, ke la fino de la milito proksimiĝis ĉar de pluraj tagoj la laborkondiĉoj en la koncentrejo mildiĝis, kaj oni aŭdis ĉiam pli la bombojn. Unu matenon neniu vokis ilin, la SS-anoj malaperis kaj nur maljunaj soldatoj gardis la koncentrejon, kune kun kelkaj rusaj prizonuloj. Ili anoncis, ke venis la (usonaj) liberigontoj. Pasis unu jaro post la alveno de Mario. De la kreo de la koncentrejo, pli ol 200.000 homoj pasis tra ĝi, 45.000 mortis.

La postmilita vivo en Italio ne facilis. Kelkaj revenintoj ne plu menciis la ekstermejojn, aliaj prikomentis la aferon sed la najbaroj ne kredis tiajn rakontojn. Oni konsilis ilin eĉ prisilenti. Dume revenis hejmen ankaŭ la fratinoj de Mario, ne la patrino. La plej aĝa fratino konkludis jene: “geknaboj, la vivo daŭras”. Kaj tiel estis.

En tiu tempo okazis venĝoj, sed Mario havis alian sintenon. “Post ĉio kion ni suferis, ni fariĝis pli homaj ol ili”. Simile pensis lia fratino Ida, kiu eĉ protektis soldaton de SS de la ekskaptitoj.

Estante en regiono mastrumata de la jugoslava reĝimo de Tito, Mario decidis pasigi unu jaron en Beogrado. Tiu sperto pri komunismo en aŭtoritata kaj burokrata lando, kiu ĝis 1948 sekvis la stalinan linion, seniluziigis lin. Reveninte al Monfalcone kaj danke al lia kondiĉo de eksdeportito li denove trovis laboron en la ŝipkonstruejo, kie li restis ĝis sia emeritiĝo. Tie li amikiĝis kun kamaradoj anarkiistaj, kaj iom post iom li aliĝis al tiuj novaj idealoj. Pere de unu el ili, Ugo Miniussi, li legadis liberecanajn publikaĵojn, kiel Umanità Nova kaj L’adunata dei refrattari.

En tiu kadro, komence de la kvindekaj jaroj li aliĝis al loka Esperanto-kurso, kun trideko da lernantoj. Kiel memoris Ursula Grattapaglia pri Germanio, multaj el la tiutempaj kursoj de la internacia lingvo en Eŭropo estis ligitaj al la primilitaj spertoj kaj al la deziro agadi por pacifismo. En la Monfalcona kurso elstaris pluraj anarkiistoj, kiel Vittorio Malaroda. Ilia unua instruisto estis slovendevena inĝeniero. Poste instruisto fariĝis Malaroda mem, kiu restis ĝisosta esperantisto dum sia tuta vivo. Li verkis kaj tradukis poemojn, estis SAT-peranto, kaj multe instruis la lingvon al la laboristoj de la ŝipkonstruejo.

Ankaŭ Mario entuziasmiĝis pri Esperanto. Du monatojn post la komenco de la kurso, li ekkorespondis kun esperantistoj el multaj landoj de Orienta Eŭropo, kio daŭris pli ol 20 jaroj. Li eĉ vizitis esperantistan amikon en Ĉeĥoslovakio en 1969.

Subite, la 12an de decembro de 1969, pro bomba atenco en Placo Fontano de Milano 17 homoj mortis kaj 88 vundiĝis. Nun oni scias, ke tiun masakron kaŭzis ekstremdekstruloj kunlabore kun la italaj kaj usonaj sekretaj servoj. Tamen, oni unue akuzis la anarkiistojn. Laŭ la tiama urba policestro malriĉa fervojisto (kaj esperantisto) Giuseppe Pinelli (1928-1969) sinmortigis en policejo pro sia kulposento. Lian forpason senmortigis la Nobel-premiito Dario Fo, per la teatraĵo Morte accidentale di un anarchico [Akcidenta morto de anarkiisto].

Alia anarkiisto, kiu ricevis la viziton de la policanoj en sia hejmo estis Mario Candotto. Ili ne povis kompreni kial li havis tiom da leteroj el Sovetunio kaj aliaj komunistaj landoj en iu stranga lingvo, kiun ili tute ne konis. Bonŝance la edzino sukcesis klarigi la aferon kaj la risko de Esperanto kiel danĝera lingvo restis nur ektimo. Post tia polica persekutado la tuta liberecana grupo en la urbeto malaperos.

De multaj jardekoj, Mario Candotto kunlaboras kun ANPI (Nacia Asocio de Partizanoj de Italio) kaj ANED (Nacia Asocio de eksdeportitoj en la naziaj koncentrejoj). En 2015 li partoprenis la 70-an datrevenon de la liberiĝo de Dachau, kune kun tiamaj usonaj soldatoj kaj ĉeestanta Angela Merkel, kancelierino de Germanio. Optimisme li aktivas de pluraj jardekoj klarigante pri sia sperto en lernejoj, kongresoj kaj okaze de memortago. Plurfoje li akompanis lernejanojn al Mauthausen, Auschwitz, Risiera di San Sabba, Dachau…[1] Li celas, ke tio kio okazis neniam plu okazu. Tial li rekomendas empation kaj amon. Alivorte, pere de internaciismo ni ekkonu pli bone la aliajn, ĉar ni ĉiuj kundividas la homan rason.

Javier Alcalde

Tiu teksto baziĝas parte sur intervjuo farita telefone al Mario Candotto la 16-an Julio 2020. Ni dankas al lia nepo Domiziano Nappo, kiu peris la kontakton.

Filmaj intervjuoj al Mario Condotto

Associazione Lapsus. 2017. La difficoltà del rientro (37 min). XVI-a kongreso de ANED. https://mallonge.net/4p

Luca Meneghesso. 2011. L’anarchismo, l’esperanto e la repressione nel monfalconese  (4 min). https://mallonge.net/4o

Domiziano Nappo. 2019. Mario, 93 anni, sopravvissuto a Dachau: “Ero solo un numero, dopo la guerra non ci credeva nessuno” (8 min). https://mallonge.net/4n

Rai3. 2020. La scelta. I partigiani raccontano. Resistenza contadina e operaia (min 9-16). https://mallonge.net/4l

Via Terrea. 2009. MARIO. Stick 69610 (8 min). Treno della memoria. https://mallonge.net/4k

Fontoj kaj referencoj

Xavi Alcalde. 2020. “Akcidenta morto de esperantisto”. Monato.

ANED. 1989. La deportazione nei KZ dalla sinistra Isonzo 1943/1945, p.  67-70 [Mario Candotto], p.70-72 [Ida Candotto].

Mario Candotto. 2010. “A Plinio”. Il Trillo. Foglio della communità autogestita della nazionalità italiana [Pirano], p. 2.

Enrico Cernigoi. 2017. La brigata d’assalto “triestina” nella zona di operazioni litorale adriatico. Una storia militare 1943-1954, Tempora, Gorizia.

Mario Coslovich. 1997. Racconti dal lager: testimonianze dei sopravvisuti ai campi di concentramento tedeschi. Mursia, Milano, p. 123-128.

Alessandro Fantin. 2015. La cosa giusta. Testimonianze partigiane di donne e uomini resistenti, Gradisca d’Isonzo, Centro Isontino di Ricerca e Documentazione Storica e Sociale Leopoldo Gasparini.

Mario Candotto. 2020. “La nostra è stata la prima Brigata Proletaria”. Gad Lerner kaj Laura Gnocchi (red.). Noi, Partigiani: Memoriale della Resistenza italiana. Milano, Feltrinelli, p. 111-116.

Luca Meneghesso. 2014. “Monfalcone, l’anarchia e l’esperanto”,  A-rivista anarchica, 44, n. 391, p. 20.

Luca Meneghesso. 2012. “Anarchia no xe caoos: l’esperienza libertaria di Mario Candotto”. Germinal, giornale anarchico e libertario di Trieste…,  n.117, printempo 2012.

Domiziano Nappo. 2020. «Ho intervistato mio nonno, partigiano sopravvissuto al lager di Dachau», retejo Vice, 27/01/2020 [https://www.vice.com/it/article/3a8d9b/mario-candotto-partigiano-sopravvissuto-dachau].

[1] En Dachau lia voĉo audiĝas en la oficiala aŭdgvidilo, kiam oni premas la numeron 517 https://www.audioguide-dachau.de/Download/it_Dachau_Flyer.pdf

 

Bildo : desegno de deportito al Dachau.

---

---