Rilate al la Hispana milito, ni jam parolis interalie pri instruistoj, religiuloj, virinoj, internaciuloj (kaj en Hispanio, kaj sialande), ekzilitoj (en Meksiko, en Francio, en Afriko), ankaŭ pri komunistoj kaj anarkiistoj (ekzemple, Liberto Sarrau, Germinal Gracia, Senŝtatano), eĉ pri la kataluna registaro. Tamen ni ankoraŭ ne menciis la partoprenon de esperantistoj ene de la socialistoj aŭ en Eŭskio. Jen homo kiu apartenas al ambaŭ kategorioj.

Eduardo José Larrouy López (1913-2020) naskiĝis en Haro (La Rioja, Hispanio), plej aĝa frato de familio, kiu baldaŭ translokiĝis al Bilbao (Eŭskio). Lia patra avo estis franca enologa vininĝeniero, kiu laboris en la lukto kontraŭ la filoksero – plago kiu detruas la vinberojn – kaj mortis premature en Lisbono, kie li klopodis savi la portugalajn vinojn. La suferinta vidvino kun la tri filoj (la plej juna estis la kvinjarula patro de Eduardo) revenis hejmen por serĉi familian apogon. En Haro helpata de la franca parto de la familio, Eduardo elstaris kiel bona lernanto de franca lernejo.

En 1920, lia familio translokiĝis en Bilbaon. La laborkondiĉoj tie malfacilis. Oni serĉis laboristojn ĉe ferminejoj kaj grandaj ŝtataj konstruaĵoj, ne konvenaj por la malforta sanstato de la patro. Ĉar tie ne eblis pagi la prezojn de privataj lernejoj kiel tiuj francaj, Eduardo, estante nova enloĝanto, devis atendi pli ol du jarojn por eniri senpagan lernejon. Dektrijarulo, li eklaboris ĉe oficejo de grava komerca entrepreno pri ŝuoj. Samtempe li studis ĉe Oficiala Lernejo de Altaj Studoj kaj post kvin jaroj fariĝis fakulo pri komercaj studoj. De tiu epoko Eduardo memoras bonajn momentojn kun amikoj, ludante eŭskan manpilkon, grimpante sur montojn kaj dancante dimanĉe.

Dum la kurso 1932/33, li eklernis Esperanton ĉe la neŭtrala grupo esperantista de Bilbao (fondita en 1906) kaj fariĝis entuziasmulo. La instruisto estis Alberto Díaz Chapartegui (patro de Amador Díaz (1932-1993), kiu poste estos prezidanto de Brita E-Asocio). Laŭ lia memoro, “la ejo estis ege malluksa, kun lampglobeto, kiu pendis el la plafono per simpla fadeno” (Iturrioz 2020: 23). La sekvontan lernojaron li jam instruis en la sama klubo. En 1935 li eniris ĝian estraron kiel voĉdonanto.

Tuj post lia ekesperantiĝo li ekaktivis ankaŭ por la rajtoj de la laboristoj. Tiel, li aniĝis al la socialista sindikato UGT, kaj partoprenis en la organizado de postlabora instruado por plialtigi la laboristan klerecon. Oni pretigis kursojn pri matematiko, gramatiko kaj ankaŭ pri Esperanto, kiun li mem proponis. En 1933 li partoprenis sian unuan esperanto-eventon. Temis pri la 10-a hispana kongreso en Santander. Iom antaŭe vizitis Bilbaon Luis Hernández, ĉeforganizanto de la 14-a SAT-Kongreso en Valencio 1934, dummilite ĉefredaktoro de Popola Fronto kaj poste ĉefredaktoro de Boletín de Hispana Esperanto-Federacio. En Bilbao Hernández prelegis dufoje, kaj en la esperanta grupo kaj en sindikatejo. Tiun lastan, hispanlingve, ĉeestis pli ol 500 homoj, kio permesis organizi kurson en la grupo esperantista kun 25 lernantoj. Tiam fondiĝis Esperanto-Komiza Grupo el Bilbao, kiu en la laborista manifestacio de la 1a de Majo 1936 paradis tra la ĉefaj stratoj de la urbo, kun ruĝa flago kaj verda stelo, kaj granda portebla afiŝo “ESPERANTO AL LA LERNEJOJ”, forte aplaŭdita de la vidantoj.

Dum februaro 1936 Eduardo ekamikiĝis kun junulino, kiu atendis sep longajn jarojn por plenumi la geedziĝon. En julio okazis la milita puĉo, kaj li volonte lasis sian laboran oficejan postenon por defendi la laboristajn rajtojn kaj la demokratian reĝimon. Nature li aliĝis al bataliono de UGT.

Indas mencii, ke Eduardo konatiĝis persone kun José Antonio Aguirre (1904 – 1960), elstara membro de Eŭska Naciisma Partio (PNV) kaj dummilite unua prezidanto de la eŭska registaro, kiu ankaŭ estis respondeculo pri defendo. La eŭska registaro batalis flanke de la respublikanoj pere de la tiam kreita eŭska armeo. Eduardo konatiĝis kun Aguirre en la hotelo Carlton, kie loĝis la ĉefoj de la eŭska armeo, kaj simpatiis al li. “Li ŝajnis al mi serioza, prudenta kaj bona homo.”[1] Kvankam Eduardo estis socialisto, ĉar li opiniis ke laboristoj devis esti unuigitaj, la eŭska naciismo de Aguirre ŝajnis al li natura.

Unue Eduardo instruis pafadon kaj aliajn militajn aferojn en Bilbao. Ene de la eŭska armeo, en Berriatua (Lekeitio, Eŭskio) li direktoris batalionon de gimnastiko kiel milita instruado. Poste li batalis en Asturio kaj en la eŭska vilaĝo de Otxandio, kiu en julio suferis la unuan civilan bombadon de la milito. Eduardo tamen vundiĝis piede du monatojn antaŭe kaj devis enhospitaliĝi en proksima malsanulejo, en Areatza.

Post lia resaniĝo, li partoprenis plurajn batalojn: Enkarterri, Muskiz, Castro Urdiales, Puenteviesgo. Tiujn tagojn oni preskaŭ ne dormis. La 24-an aŭgusto li denove vundiĝis, ĉi-foje en la kruro. Alia kuglo iris proskime de lia koro. Sed la aventuroj daŭris. La ambulanco kiu portis lin al hospitalo de Valdecilla (Kantabrio) devis trapasi riveron kaj por tion fari oni devis konstrui ponton.

Dume, la armeo de Franco eniris Bilbaon en junio 1937. Sekve la esperanta grupo fermiĝis kaj la libroj de la biblioteko estis kaŝitaj.

Elirinte la hospitalon, Eduardo serĉis loĝadon en Santander, ĉefurbo de la regiono Kantabrio, kiun li ne bone konis. Tiam li estis arestita kaj enfermita en fifama koncentrejo El Sardinero (futbala stadiono de la urba teamo), kune kun 4000 aliaj homoj. Tie li instruis Esperanton al grupo de ok samsortanoj. De tie li sukcesis fuĝi, sed baldaŭ oni arestis lin denove. Poste oni sendis lin al alian koncentrejon samregione, en la monaĥejo Monte Corván.

Kiam okazis la fuĝo en la prizono “San Cristóbal/Ezkaba” (apude de Pamplona), li estis enkarcerigita en la universitato de Deŭsto (Bilbao), kaj oni decidis veturigi lin al koncentrejo de Miranda de Ebro (Burgos), kie inter la malliberuloj abundis la membroj de la Internaciaj Brigadoj. Sur koridoro, li aŭskultis esperantan konversacion inter germano kaj bulgaro. Eduardo tuj alparolis ilin, sed gardisto disigis ilin per kriegoj kaj pafilfrapoj. Eduardo ne plu sciis ion pri ili.

De Miranda de Ebro oni veturigis lin al Aranda de Duero (Burgos) kaj poste al pluraj lokoj en Ekstremaduro: Almendralejo, Mérida, Campanario kaj Castuera, kie troviĝis la militfronto. Tie li partoprenis punlaboran taĉmenton dum pli ol 4 jaroj ĝis kiam oni liberigis lin en Jimena de la Frontera (Kadizo, Andaluzio). Neniam li estis juĝita aŭ kondamnita.

Oni donis al li dudek kvin pesetojn por iri al Madrido kaj de tie al Bilbao. La familio ne atendis lin kaj kiam la patrino vidis lin ŝi kriegis “Filo, mia filo!” Dum multaj jaroj li devis prezentiĝi en policejo. Postmilite li estis forpelita de lia antaŭa posteno pro lia partopreno en la milito.  Tiam li eklaboris pri komercado de ludiloj kaj poste en petrolstacioj, iĝante proprietulo de kvin el ili.

Eduardo Larrouy, kiu instruis sian unuan kurson de Esperanto en 1934, ĉiam estis fidela membro de pluraj esperantaj organizaĵoj, kiel HEF, UEA kaj SAT, sed ankaŭ de la sindikato UGT, kaj partoprenis multajn kongresojn de tiuj organizaĵoj.

Ĉar paroli Esperanton estis suspektata afero dum la diktaturo, postmilite kelkaj esperantistoj komencis kuniĝi por interparoli dum promenado ĉirkaŭ la “Nova Placo” de Bilbao pogrupe de ne pli ol tri homoj. En la malfacilaj jaroj de 1940 en Hispanio, li memoras malfavoran sintenon de la Franco-reĝimo al Esperanto, ekzemple kiam kelkaj homoj ĵetis la stelon kiu ornamentis la lokan sidejon en Bilbao. Post lia emeritiĝo en 1979 li fariĝis prezidanto de la klubo en Bilbao. Okaze de la hispana kongreso okazinta en Bilbao en 1989 (kiun li kunorganizis, same kiel la 75-an datrevenon de la fondiĝo de la Grupo en 1981 kaj la eŭropan kongreson en 2004), li verkis artikolon en loka ĵurnalo kie li defendis la instruadon kaj uzadon de Esperanto interalie en koloniiĝintaj landoj kaj de etnaj minoritatoj[2].

Okaze de tiu kongreso en 2004 li estis intervjuita de Pola radio. Pripensante la intermilitan esperantan movadon, li konkludis jene:

“[En la tridekaj jaroj] estis pli da solidareco […] Estis la movada laboro. Nuntempe la junularo kleriĝis multe. Mi faris multan laboron je la sindikatoj. En la kulturaj branĉoj ni enmetis esperanton kaj tie estis granda nombro de homoj, kiuj lernis esperanton per niaj kursoj. Tamen mi rimarkis ke estis pli da solidara kaj movada sento. Nun la junularo estas pli instruita, multe pli klera, sed ili uzas esperanton kiel hobion. Ili bone verkas, ili bone tradukas, ili bone parolas, sed kiel privata afero […] En miaj junaj tempoj mi diris surstrate al kiu ajn homoj “mi lernas esperanton” kaj ili diris “ha jes bona afero!” Preskaŭ ĉiuj [tiel reagis]! Kaj nun [oni tion] ne [faras].”

Javier Alcalde

Fontoj kaj referencoj

Rafael Blanco. 2004. “La historia del esperanto en el País Vasco peninsular”. Euskonews & media.

http://www.euskonews.eus/0252zbk/gaia25204es.html

Jesús Iturrioz. 2020. “Eduardo Larroy 107- jaraĝa” Boletín 429 Januaro – Marto 2020, p. 23-24.

Eduardo Larrouy. 2018. “Personaj memoraĵoj pri kaj post la unua mondmilito”. En Antaŭ unu jarcento, Javier Alcalde kaj José Salguero (red.), Paris, SAT, p. 369-371.

Antonio Marco Botella. 1996. Laboristaj kronikoj. Paris, SAT- broŝurservo.

[1] Iban Gorriti, ”El miliciano decano del lehendakari Aguirre”. Deia 08 marto 2020.

https://www.deia.eus/actualidad/politica/2020/03/08/miliciano-decano-lehendakari-aguirre/1023146.html

[2] Eduardo Larrouy, ”Y en el sexto día se creó el euskera” Periódico Bilbao 19, 28 junio 1989. Vidu ankaŭ lian artikolon”Relaciones internacionales : 100 años de esperanto”, CNT, novembro 1990, p. 19. Ambaŭ alireblas ĉe : bitoteko.esperanto.es.

---

---