Hungario estis aliancano de la Hitlera Germanio en la dua mondmilito, sed la persekutado de la granda juda minoritato en la lando estis relative modera ĝis la printempo de 1944, kiam germanaj trupoj eniris la landon. Sed post tio multege da judoj estis deportitaj kaj murditaj. La persekutado kompreneble daŭris ankaŭ post oktobro 1944, kiam la formala potenco transiris al la nazia sagokruca partio de Ferenc Szálasi (1897-1946).
Dum la kaosa lasta duonjaro de la dua mondmilito en Budapeŝto la sveda diplomato Raoul Wallenberg (1912-1947) savis la vivojn de miloj da judoj, al kiuj li donis svedajn protektajn dokumentojn. Sed malmultaj scias, ke la help-agado kaj disdonado de svedaj protektaj dokumentoj jam antaŭ la alveno de Wallenberg al Budapeŝto estis komencita de la sveda esperantisto Valdemar Langlet (1872-1960) kaj lia edzino Nina Langlet (1896-1988), filino de la rusa pioniro de Esperanto Nikolaj Borovko (1863-1913).
Raoul Wallenberg, ido de prestiĝa sveda familio, estis forportita de la sovetiaj sekurservoj, pereis en Moskvo 1947 kaj iĝis mondfama. La geedzoj Langlet travivis sed perdis sian tutan posedaĵon kaj estis grandparte forgesitaj post sia reveno al Svedio.
Kiam la germanoj eniris Hungarion, Valdemar Langlet estis jam 71-jara. Li naskiĝis en Lerbo, oriente de Stokholmo en 1872, kaj lernis Esperanton en 1889, du jarojn post la apero de la Unua Libro. Kiel universitata studento en 1891 li kunfondis la Esperanto-klubon de Uppsala, kaj en 1895 li faris nekutiman vojaĝon al Rusio, dum kiu li uzis Esperanton. Pli malfrue en la sama jaro li havis gravan rolon en la fondo de la gazeto Lingvo Internacia, kiu centre rolis en la historio de la Esperanto-movado.
Valdemar Langlet iĝis fama gazetisto ne nur en Esperantujo, sed ankaŭ en la sveda konservativa gazetaro, kie li interalie argumentis kontraŭ la vastigo de la balotrajto al ĉiuj plenaĝaj civitanoj. En 1899 li edziĝis al la finnlanda esperantistino Signe Blomberg (1876-1921), kiu forpasis en la aĝo de nur 45 jaroj.
En 1923 post multaj jaroj Langlet denove vizitis Rusion, kiu intertempe iĝis Sovetio. Li venis kiel ĵurnalisto, sed havis tempon serĉi siajn iamajn esperantistajn amikojn. La pioniro Nikolaj Borovko intertempe forpasis, sed Valdemar Langlet renkontis lian familion. La cirkonstancoj de la familio en Sovetio estis malfacilaj, kaj Valdemar Langlet konsentis helpi al la tiam 27-jara Nina Borovko veni al Svedio por studi dum unu jaro. Post longa klopodo tio sukcesis, en la aŭtuno de 1923 Nina Borovko veturis al Svedio, kaj jam ne revenis al Sovetio. En 1925 ŝi edziniĝis al Valdemar kaj iĝis Nina Langlet.
En 1930-31 la paro loĝis en Dubrovnik en Jugoslavio. Poste ili translokiĝis al Budapeŝto, kie ili restis dum 14 jaroj. Tie Valdemar Langlet laboris kiel universitata lektoro pri la sveda lingvo, kaj aldone oficis en la konsulejo de Svedio. La nivelo de la diplomatia reprezento de Svedio en Budapeŝto altiĝis post kiam Germanio aneksis Aŭstrion en 1938 kaj la legacio de Svedio en Vieno estis translokita al Budapeŝto.
En marto 1944 la germanoj enmarŝis en Hungarion. La situacio de judoj kaj aliaj grupoj persekutataj de la nazioj iĝis tre danĝera, kaj en majo Valdemar kaj Nina Langlet komencis sian sav-agadon. Nome de Sveda Ruĝa Kruco ili aranĝis loĝadon, manĝadon kaj sanprizorgon por miloj da rifuĝintoj. Same nome de Sveda Ruĝa Kruco Valdemar Langlet disdonis al persekutatoj neoficialajn ”protekt-leterojn”, kiuj helpis dekmilojn da judoj. Similan agadon, sed nome de la legacio de Svedio, poste entreprenis ankaŭ Raoul Wallenberg, kiu alvenis al Budapeŝto en julio 1944.
En sia libro Kaoso en Budapeŝto Nina Langlet rakontas, ke pluraj malsanulejoj, katolikaj monaĥejoj kaj muzeoj petis la protekton de Sveda Ruĝa Kruco, kiun Valdemar Langlet reprezentis. ”Ok domoj kaj privataj apartamentoj estis disponigitaj al Valdemar, kaj fine Valdemar iĝis unu el la plej grandaj ’domposedantoj’ en Hungario”, ŝi skribas.
La ”protekto” de Sveda Ruĝa Kruco kaj de la sveda legacio, donita al la persekutataj judoj kaj al konstruaĵoj, kie multaj el ili sin kaŝis, evidente estis grandparte simbola kaj dependis de tio, kiel bone Valdemar Langlet kaj Raoul Wallenberg sukcesis konvinki la diversnivelajn naziajn aŭtoritatojn, ke ne indas riski ”diplomatian konflikton” kun la neŭtrala Svedio, kaj ke Svedio eble povus rekoni la nazian registaron. En sia libro Nina Langlet donas plurajn ekzemplojn pri tio, kiel Valdemar Langlet per sia persona aŭtoritato, eĉ en ŝajne senesperaj situacioj, je granda risko por sia propra vivo, lastmomente sukcesis malhelpi ke judoj ”protektataj” de Sveda Ruĝa Kruco estu forportitaj de la nazioj.
Dum la ĉiam pli kaosa kaj danĝera aŭtuno Valdemar kaj Nina Langlet estis ĉasataj de la hungaraj nazioj, kaŝiĝadis diversloke en la urbo sed neniam ĉesis disdoni novajn protektleterojn, eĉ se ties valoro grave malpliiĝis post kiam eĉ la legacio de Svedio estis sturmita de la sagokruculoj. Sed en januaro 1945 la sovetia armeo eniris Budapeŝton kaj la nazioj estis forpelitaj. Tiam la sovetiaj trupoj arestis Raoul Wallenberg, eble pro liaj kontaktoj kun la nazioj, kiujn li per diversaj argumentoj klopodis persvadi respekti la ”protektitajn” domojn, aŭ pro supozata spionado por Usono.
Valdemar kaj Nina Langlet ne havis same altan publikan profilon kiel Wallenberg, kio eble helpis ilin eviti la sorton de Wallenberg. Laŭ peto de la sovetiaj aŭtoritatoj ili anoncis en ĵurnalo, ke la protektdokumentoj de Sveda Ruĝa Kruco estos nuligitaj, kaj novajn ricevos nur tiuj, kiuj efektive laboras ĉe Sveda Ruĝa Kruco. Valdemar uzis la rimedojn de Sveda Ruĝa Kruco por starigi publikajn manĝejojn en la malsatanta urbo, dum Nina laboris kiel interpretisto por la sovetianoj.
Ŝi devis klarigi al la sovetianoj multon, ŝi skribas en sia libro:
Interalie ilin mirigis la multaj domoj kun svedaj flagoj kaj svedaj protekt-ŝildoj. Ekzemple en Buda estis granda strato, Pasaréti-ut, kie ĉiuj domoj krom malmultaj esceptoj estis ”svedaj”. La rusoj demandis, kiel povas esti, ke estas tiom da svedoj en Budapeŝto, kaj ili miris, kien malaperis la hungaroj. Mi devis klarigi al ili, ke temis pri posedantoj de svedaj protekt-dokumentoj, kiuj kredis, ke ili pro la ”pasporto” nun estas svedaj civitanoj.
Fine en majo Valdemar kaj Nina Langlet forveturis el Hungario tra Rumanio kaj de tie plue per vartrajno al Istanbulo. Tra centra Eŭropo ne eblis veturi, kaj tra Sovetio la nediplomatoj ne rajtis veturi. Do el Istanbulo ili veturis per ŝipo, kiu alvenis al Gotenburgo en Svedio nur en septembro.
Post 14 jaroj en Hungario la geedzoj estis perdintaj sian tutan posedaĵon en la milito, mankis al ili loĝejo krom malgranda, malbone izolita somerdometo, Valdemar estis jam 72-jara, kaj la Ruĝa Kruco ne plu bezonis iliajn servojn. Valdemar Langlet verkis ampleksan libron pri la help-agado en Budapeŝto, ĉirkaŭveturis por prelegi pri Hungario kaj donacis la gajnon al helpsendaĵoj al la plu malsatanta lando. Nina Langlet poste laboris kiel muzikinstruisto, kaj ankaŭ ŝi verkis libron pri la okazaĵoj. Valdemar Langlet forpasis en la aĝo de 87 jaroj en 1960. Nina Langlet estis 92-jara kiam ŝi forpasis en Stokholmo en 1988.
Kalle Kniivilä
Bibliografio
N. Langlet, Kaos i Budapest, Vällingby, 1982 [Kaoso en Budapeŝto, trad. K. Kniivilä, Varna, 2001].
Bildo
Dennis Jarvis, Ŝuoj ĉe Danudo, skulptaĵo de Can Togay kaj Gyula Pauer (2005), Budapeŝto, CC BY SA 2.0
OpenEdition vous propose de citer ce billet de la manière suivante :
Militrakonto (25 mars 2020). Ŝirmantoj en Budapeŝto. Militrakonto. Consulté le 16 septembre 2024 à l’adresse https://doi.org/10.58079/rmb6