Kiam okazis la faŝista puĉo en Hispanio (1936), malmultaj landoj subtenis praktike la laŭleĝe voĉdonitan  respublikan registaron. Inter tiaj esceptoj elstaris la Meksika Respubliko de Lázaro Cárdenas del Río (1895-1970), kiu en 1939-1942 akceptis pli ol 20.000 hispanajn rifuĝintojn. Historiistoj kalkulas, ke almenaŭ 25% el ili estis intelektuloj. “Tiuj ĉi enmigrantoj ne nur kaptis la proponitan liberecon, sed kompense redonis al la lando nemezureblajn valorojn. Ili interalie ekstimulis la esperantan movadon en sia nova patrio” (Borsboom 1976:170).

Kelkaj el ili fariĝis esperantistoj en Meksiko, kiel Juan de Oyarzábal (1913-1977). Post eliri Hispanion en Marto 1939 per la ŝipo Almirante Valdés, Oyarzábal atingis Tunizion kaj estis internigita en Meheri Zabbeus (120 km. okcidente de Sfakso), koncentrejo por hispanaj rifuĝintoj. Danke al la diplomataj klopodoj de sia onklino Isabel Oyarzábal Smith, tiutempe hispana ambasadoro en Svedio, post du monatoj li sukcesis forlasi la kampon. Li fine alvenis Meksikon en Junio 1939, post longa itinero (Marsejlo, Parizo, Londono, Kopenhago, Stokholmo, Amsterdamo, Southampton, Nov-Jorko), kaj ricevinta subtenon de la sveda komitato “Helpo al Hispanio”. En Meksiko li fariĝis konata atomfizikisto.[1] Kaj tie li ankaŭ lernis Esperanton en la kvindekaj jaroj, instruis ĝin en la Nacia Aŭtonoma Universitato de Meksiko (UNAM), kaj premiiĝis poezie en Belartaj Konkursoj de UEA. Li aŭtoris multajn fakajn librojn en la hispana; du el ili havas ankaŭ esperantajn resumojn.

Verŝajne la plej konata hispana esperantisto ekzilita en Meksiko estas la militisto kaj framasono Julio Mangada Rosenörn (1877-1946), naskiĝinta en Kubo. Li ĉefrolis en la publikigo de la Zamenhofa Homaranismo en 1916, prezidis Hispanan Esperanto-Asocion kaj reprezentis la hispanan registaron dum Universalaj Kongresoj. Li ankaŭ kverelis kun tiuj katalunoj (kaj ne nur) kiuj preferis malpli centrisman organizadon de la landa esperantistaro. Komence de la Hispana Milito li sukcese defendis Madridon kiel gvidanto de la tielnomata Kolono Mangada kaj poste laboris ĉe la sidejo de la Internaciaj Brigadoj en Albacete. Finfine li ekziliĝis kun sia familio (edzino kaj filo Luis Mangada Sanz, ankaŭ esperantisto) per la ŝipo Stanbrook en marto 1939. En Oran (Alĝerio) li pasigis du monatojn en koncentrejo kune kun kvin mil samlandanoj. En tiaj malfacilaj momentoj, lia prestiĝo kiel esperantisto utilis por ricevi solidaran helpon. Tiel, la franca generalo Louis Bastien, prezidanto de Internacia Esperanto-Ligo, sukcesis liberigi lin kaj lian familion. Danke al kubaj esperantistoj ili ricevis kubajn pasportojn kaj atingis Casablanca. La argentinaj esperantistoj monsubtenis ilian vojaĝon en la ŝipo Serpa Pinto ĝis Meksiko en 1941. Kiam tie li vizitis respondeculon pri la hispanaj ekzilitoj, tiu ekkriis:[2] “Eĉ la ĉinaj esperantistoj zorgas pri vi kaj petas min ke mi helpu vin!” (Mangada 1942).

Unu el la ĉefaj kunlaborantoj de Mangada estis Fernando Redondo Ituarte (1882-1949). Temas pri militisto, armea kartografo, esperantisto, teozofo kaj framasono, kiu en 1933 estis estro de stabo de Francisco Franco, tiutempe Majorka armea komandanto (Margais 2002: 263-366). Fine de la sama jaro li retiriĝis kiel aktiva oficiro. Dum la Hispana Milito, Redondo aliĝis al la respublika armeo kaj batalis en la Sierra de Guadarrama, ene de la Kolono Mangada. Post la milito Redondo ekziliĝis al Francio kaj de tie li alvenis al Meksiko kun sia familio (edzino, filino kaj nevino) sur la ŝipo Mexique la 27-an de julio de 1939. Ili ricevis subtenon de la Teknika Komitato pri Helpo al la Hispanaj Respublikanoj en Meksiko (CTARE) kaj de la Servo de Elmigrado de la Hispanaj Respublikanoj (SERE). Post la venko de la kuba revolucio, la filino Luisa Redondo Botella elmigris al Kubo kaj fariĝis marksisma sociologiistino.

Tamen, ne ĉiuj hispanaj ekzilitoj havis la saman bonan sorton. Ekzemple, kvar esperantistaj maristoj retenitaj en la alĝeria koncentrejo de Meheri Zebbeus petis letere al la prezidanto de CTARE akcepton en Meksiko per rekomendo de la meksika esperantisto Jesús Amaya. Ili estis Manuel Rivera Jato, Cándido Luna Pérez, Agustín Corras Plaja kaj Jerónimo Bouza Vila.[3] Kredeble neniu el ili sukcesis atingi Meksikon (Adámez, 2016: 301-302).

Jesús Amaya Topete (1889-1976) estis intelektulo ligata al proleta sindikatismo, kiu motoris la esperantan movadon en Meksiko. Verkinto de pluraj libroj pri meksika historio, li ricevis diversajn premiojn, inter ili la or-medalon de la Meksika Societo pri Geografio kaj Statistiko. Li direktoris la esperantan gazeton Renovigo (1934-1947), presita en mil ekzempleroj kiel esperanta fako de Renobasion, kultura revuo skribita en ortografie reformita hispana lingvo.[4] En 1931 li fondis la eldonejon Lumen, kaj tie li publikigis Hispan-Amerikan Vortareton (1934), kies hispana parto estas skribita laŭ la reformita ortografio. Li malavare bonvenigis eksterlandajn esperantistojn kiuj vizitis Meksikon aŭ tiujn kiuj elektis tiun landon por komenci novan vivon. Elstara ekzemplo tiurilate estas la fondinto de SAT, Eŭgeno Lanti.

Post sia emeritiĝo en 1936, Lanti forlasis Francion, kaj ekvojaĝis per Esperanto tra la mondo. Li vizitis Hispanion kaj Portugalion, restadis en Japanio, Oceanio kaj Sudameriko, kaj alvenis fine al Meksiko. Lanti loĝis plurajn jarojn en la hejmo de Amaya kaj vaste kunlaboris al Renovigo.[5] Amaya ankaŭ helpis lin trovi laboron kiel instruisto de la franca al meksika vidvino. Inter januaro 1941 kaj julio 1942 aperis ok numeroj de Satana Bulteno, instigita de Lanti kaj prizorgata de SAT-anoj Myrtle R. Douglas (Morojo) el Los-Anĝeleso (1904-1964) kaj Teofil Duktil el Mendozo, Argentino (1894/5-1945). Malriĉa, malsana kaj ĉiam pli pesimisma, Lanti mortigis sin en januaro 1947. Sian testamentan leteron li sendis al José Serrano kaj al Francisco Azorín.

Laŭ Borsboom, José Serrano López (1906-1971) estis la plej intima kunulo de Lanti en lia meksika periodo. Juna teozofo, en 1950 li fariĝos la unua prezidanto de Meksika Esperanto-Asocio, antaŭulo de la nuna Meksika Esperanto-Federacio. Lanti kaj Serrano pasigis multe da tempo babilante, kaj kune vizitadis la esperantistan pioniron Ambrosio Vargas, kiu korespondis plurfoje kun Zamenhof. Siaflanke, Francisco Azorín Izquierdo (1885-1975) estis hispana ekzilito, arkitekto (aŭtoro de Universala Terminologio de la Arkitekturo, 1932) kaj socialista politikisto, interalie konsulo de la Hispana Respubliko en Tuluzo. Dum la Tria Kongreso de Internacio de Proleta Esperantistaro (IPE) en Parizo (1937) li kondamnis la persekuton de la hispana Esperanto-movado. Per la ŝipo Ipanema li venis al Meksiko kun la familio kies anoj ĉiuj parolis la internacian lingvon. Tie li kunlaboris kun Lanti, interalie per la ilustrado de Plena Vortaro de Esperanto. Lia filo estis la matematikisto kaj esperantisto Francisco Azorín Poch (1914-1989).

Alia hispana ekzilito aktiva en la Esperanto-movado de Meksiko estas Bargas (Borsboom 1976: 170) aŭ Barges (Nájera 2014: 165)[6], sed ni ne havas pliajn detalojn prie. En 1941 alvenis en Meksiko la hispana surrealista pentristino Remedios Varo (1908-1963), filino de la esperantisto, inĝeniero kaj liberpensulo Rodrigo Varo y Zejalvo, kunulino de Benjamin Péret (1899-1959), unu el plej influhavaj surrealistaj poetoj.

Poste, aliaj hispanaj esperantistoj, kiuj ekziliĝis pro la milito daŭre elektis Meksikon kiel sian finan destinon. Tiel, en 1957 alvenis la doktoro, antropologo, esploristo kaj eseisto Antonio Oriol Anguera (1906-1996), eksterordinara intelektulo kiu partoprenis la militon flanke de la sendependisma kataluna politika partio Estat Català [Kataluna Ŝtato], kaj kiu multflanke subtenis la meksikan Esperanto-movadon (Nájera 2014: 22, 167, 180-181). Simile, en 1960 alvenis la verkistino Leonor Tejada Conde-Pelayo. Esperanton ŝi lernis de sia avo, la doktoro Juan José Conde-Pelayo (1847-1922), liberpensulo, matematikisto kaj pacifisto, pioniro de la respublikanismo en Hispanio, kaj konata kiel la doktoro de la malriĉuloj.

Fine, esplorindaj estas ankaŭ la hispanaj anarkiistaj esperantistoj, kiuj en Meksiko ĉefe aktivis en la liberecanaj rondoj. Gravaj ekzemploj tiurilate estas Hermoso Plaja (1889-1982), eldonisto kaj eksdirektoro de Solidaridad Obrera, kaj José de Tapia (1896-1989), instruisto kaj pioniro de la Freinet-pedagogio. La rolo de Esperanto en liberecanaj rondoj evidentiĝas en ĝia uzo en kromnomoj, kiel Marco Floro, nome Joan Perelló i Sintes (pli konata kiel Liberto Callejas), intima amiko de la revoluciuloj Buenaventura Durruti kaj Francisco Ascaso, kaj ankaŭ ekzilito en Meksiko. Jen interesa temo por novaj esploroj.

Javier Alcalde

Fontoj kaj referencoj

Guadalupe Adámez Castro. 2016. “Un pasaporte hacia la libertad. Súplicas y solicitudes de los exiliados españoles al Comité Técnico de Ayuda a los Republicanos Españoles (CTARE)”, Vínculos de Historia 5: 290-308.

José Antonio del Barrio. 2012. “Vizaĝoj: Julio Mangada, la esperantista donkiĥoto”, Libera Folio. http://www.liberafolio.org/arkivo/www.liberafolio.org/2012/vizagoj-julio-mangada-la-esperantista-donkihoto/?searchterm=mangada

Ignacio Clemente Soriano Jiménez. 2006. Hermoso Plaja Saló y Carmen Paredes Sans, El anarquismo silencioso, 1889-1982. Universidad de la Rioja.

Julio Mangada Rosenörn. 1942. “¡Cordial gratitud!” Renobasion 6-an Januaro 1942. http://www.delbarrio.eu/renobasion.htm

Xavier Margais. 2002. El moviment esperantista a Mallorca (1898-1938). Edicions Documenta Balear.

María Isabel Nájera Sepúlveda. 2014. Esperanto y comunicación humana. Dua eldono. Universidad Nacional Autónoma de México.

Piña Garza, M. de la P. Ramos Lara, C.L. Velasco Flores. 2006. “Semblanza del profesor Juan Bautista de Oyarzabal Orueta”. Historia y Filosofía de la Física. Revista Mexicana de Física E52 (2): 251-260.

Josep Portella Coll. 2012. Liberto Callejas L’anarquista incommovible. Ciutadella de Menorca.

Carlos Riñón Aguilar. “Julio Mangada Rosenörn”. Biografías de la Real Academia de la Historia http://dbe.rah.es/biografias/37001/julio-mangada-rosenorn

Aurelio Velázquez Hernández. 2012. La otra cara del exilio. Los organismos de ayuda a los republicanos españoles en México (1939-1949). Universidad de Salamanca.

Ricardo Yáñez Ávila. 1966. “Semblanza del Dr. Antonio Oriol Anguera”. Boletín Pulso Médico. Jaro 1, n. 6, Marto-Aprilo, IPN, p.8-9, III.

Bildo

Fotita en Xochimilco, 1945. La homoj estas, de maldekstre: Vicentica de Martí, Carmen Poch (edzino de Azorín), Julio Mangada, ties filo Luis Mangada, Blas Tarodo, Pierette de Tarodo, Pepita Sanz (edzino de Mangada) kaj Francisco Azorín.

Origine el la privata arkivo de Manuel Azorín Poch, fontas el la blogo de Toño del Barrio: http://www.delbarrio.eu/2007/07/delokitaj-arkitekturoj.htm

[1] Vidu pliajn informojn pri lia vivo (inkluzive de lia rolo kiel marista oficiro dum la Hispana Milito) kaj verkaro en la kompleta dokumentaro http://juandeoyarzabal.blogspot.com/

[2] Temis pri Indalecio Prieto, dum la Respubliko ano de la hispana registaro, kaj tiam ĝenerala sekretario de la Junta Española de Liberación, ampleksa unuiĝo de la respublikanaj asocioj en la ekzilo.

[3] La arkivo de CTARE estas en la historia arkivo de la Nacia Instituto pri Antropologio kaj Historio en Meksiko.

[4] La arkivo de tiu revuo por la jaroj 1937-1939 estas en la Internacia Instituto pri Socia Historio en Amsterdamo.

[5] En la verko Rayuela de la konata argentina verkisto Julio Cortázar aperas teksto de Amaya el la meksika revuo Renobasion, kie menciiĝas pluraj esperantistoj, inter ili Lanti.

[6] Fakte, Nájera parolas pri fratoj Barges, do verŝajne temis pri pli ol unu.

---

---