La 1an de septembro 1939 komenciĝis la Dua Mondmilito. Ĉi-okaze atenton ankaŭ meritas incidento, kiu okazis en Bratislava la 2an de septembro, la tagon post la germana invado en Pollandon. Ĉekoslovakio estis jam plene sub kontrolo de Germanio ekde marto 1939. Olivio Kővári, juddevena peltokomercisto en la centro de la ĉefurbo de slovaka Ŝtato kooperanta kun Germanio, tiutage venis hejmen kaj raportis, ke juda barbulo estis surstrate mistraktita de du junuloj portantaj blankajn ŝtrumpojn kaj mallongajn ledpantolonojn. Verŝajne estis anoj de taĉmento de SS-proksimaj volontuloj. Similaj atakoj kontraŭ judoj tiutempe jam ne maloftis: oni surstrate atakis kaj batis judojn. Malgraŭ patra averto, Ernő kaj Tibor, la du filoj, scivole iris eksteren kaj tuj spertis malbonon. Ilin atakis la junaj nazioj, kiuj evidente identigis ilin kiel judojn. En la korto la filoj laŭte vokis (en Esperanto) “Patro, helpu”, sed jam tuj mem rezistis. Ili estis junaj kaj fortikaj, kiel membroj de juda sporta klubo bone trejnitaj en boksado kaj luktado. Ili jam de 1925 estis disĉiploj de Imrich Lichtenfeld (1910-1998), famiĝonta pro la kreo de la memdefenda sistemo Krav Maga.[1] La atletaj fratoj uzis siajn pugnojn kontraŭ la atakintoj, batis kaj vundis ilin. Al la pli aĝa atakinto ili rompis brakon. La okazaĵo provizore finiĝis per tio, ke la junaj nazioj (inter kiuj Ernő kaj Tibor rekonis iamajn samlernejanojn) estis senditaj en hospitalon kaj la du judaj junuloj estis arestitaj kune kun la patro.

Pri la afero lokaj gazetoj misprezente raportis, kredigante ke judoj senkiale surprizatakis pacemajn civitanojn.[2] Pli proksima al la faktoj estis la raportado de eksterlandaj gazetoj kaj de BBC. La incidento okazis en la ĉefurbo de Slovakio, lando kiu en marto 1939 deklaris sin propra ŝtato, sed estis komplete dependa de nazia administrado. Judoj jam de kelkaj jaroj havis similajn travivaĵojn en Germanio inkluzive de la aneksita Aŭstrio. Heinz Alfred (poste: Henry A.) Kissinger, kiu en septembro 1938 elmigris el Fürth en Germanio al Usono, rakontas en siaj rememoroj (1979), ke lia unua promenado en Novjorko tre ekscitis lin: „Kiam mi vidis kelkajn junulojn, mi volis iri al la alia flanko de la strato por ne esti batata. Tiam mi subite memoris, kie mi estis.“

Facile imageblas, ke la familio Kővári ne plu estis sekura en Bratislava post la kunpuŝiĝo de la 2a de septembro. Ili estis bonŝancaj, ĉar en la malliberejo la filoj impresis la gardistojn per sia sportemo kaj saĝo, kio kontribuis al tio, ke post tri semajnoj iun nokton la familio povis tra flanka pordo eskapi el la malliberejo. La rara kazo de juda kontraŭstaro en la nazia regosfero, la preskaŭ suicida luktado de Ernő kaj Tibor Kővári kun nazioj, havis feliĉan finon. En decembro la familio nokte transiris la limon al Hungario.

La familio Kővári plurrilate estis escepta familio. La patro Olivio naskiĝis en Baltimore en Usono (en 1890), kien liaj gepatroj vizite venis el Slovakio. Post lia naskiĝo la patrino malsaniĝis kaj la familio revenis al Eŭropo. Ili vivis en la multlingva Aŭstria-Hungara Imperio. En 1918, duonan jaron antaŭ la disfalo de la Imperio, Olivio edziĝis al Esther Fuchs, slovaka judino. Li instruis al ŝi Esperanton, kiun li eklernis jam en 1899 aŭ 1900 (per nedeviga instruado en sia lernejo). Kvankam edukitaj judoj en Bratislava plej ofte inklinis al la germana, tiu juna paro anstataŭ la germanan uzis apud la hungara kaj slovaka lingvoj Esperanton kiel neŭtralan komunikilon kaj ili pludonis ĝin al la filoj ekde ties naskiĝo.  La filoj, naskitaj en 1919 kaj 1920, frekventis la germanlingvan gimnazion de Bratislava. Surstrate ili parolis la slovakan, hejme la hungaran kaj Esperanton. Kiam necesis registri la filojn por lernado en la gimnazio, Olivio indikis al la lernejaj aŭtoritatoj, ke ilia gepatra, unua lingvo estis Esperanto. Tio poste, eble iom varbocele, estis prezentita kiel la unua oficiala agnosko de Esperanto kiel gepatra aŭ denaska lingvo. La familio ankaŭ vizitis Esperantajn kongresojn, interalie la Universalajn en Vieno (1924) kaj Budapeŝto (1929). En majo 1926 la revuo Aŭstria Esperantisto raportis, ke en la Tria Ĉeĥoslovaka Kongreso en Bratislava la fratoj Kővári, “tre bone” parolantaj Esperanton, „ĝojigis la kongresanojn per sia ĉarma babilado“. Ernő kaj Tibor apartenis verŝajne al la plej fruaj denaskaj esperantistoj.

Jam en la dudekaj jaroj Olivio petis permeson reveni al Usono kiel civitano. La peto estis rifuzita. Prepare al elmigro la patro en 1934 ĉesis sendi siajn filojn al la germana gimnazio. Li ree petis, post kiam la familio fuĝis al Hungario. En februaro 1940 ili ĉiuj fine povis en Ĝenovo enŝipiĝi por Novjorko. La gepatroj pasigis sian vivon tie kaj mortis en 1976 kaj 1988.

Multaj iliaj parencoj, kiuj ne povis forlasi Eŭropon, iĝis viktimoj de Holokaŭsto. Dum la milito la filoj iĝis armeanoj. Ernő partoprenis la albordiĝon de usonaj trupoj en Normandio en junio 1944. En 1946/47, servante al la usona armeo en Berlino kiel tradukisto, li helpis la preparojn por la Nurnberga Tribunalo kontraŭ Militkrimuloj. Kun la gepatroj kaj inter si la fratoj korespondis en Esperanto, ĝis ili, por ne inciti la militan cenzuron, transiris al la angla. Post la milito Ernő (nun Ernest Kovary) iĝis notario, li helpis, ke transvivintaj judoj ricevu kompenso-pagojn. Tibor (nun Tom) studis lingvistikon en la ŝtata Universitato de Ohio kaj en Cornell-Universitato kaj ekde 1959 instruis la hispanan kaj lingvistikon en la ŝtata Universitato de Novjorko. Esperanto ankaŭ en Usono akompanis ilian vivon. Tom mortis en 1988[3], Ernest en 2013.

La skriba postlasaĵo de la familio Kővári/Kovary kovranta tempodaŭron de pli ol 110 jaroj estas konservata en la Usona Memora Muzeo pri Holokaŭsto en Vaŝingtono. Ĝi estas impona dokumentaro pri esperantista familio, kiu kuraĝe spitis persekutadon kaj hazarde povis saviĝi.

Ulrich Lins

(Pli frua versio de tiu ĉi artikolo aperis en la revuo Esperanto (Roterdamo), 112, 2019, 07/08, p. 156, 157)

Fontoj

Vidu la detalan priskribon de la kolekto “Kovary and Neuhaus families papers“ konservata en Vaŝingtono :

https://collections.ushmm.org/search/catalog/irn714679

Bildo

Esperanto-klubo de Bratislava : Blankajn ĉemizojn portas la fratoj Ernő kaj (kun flago) Tibor Kővári. Meze sidas ilia patro Olivio Kővári, mandolin-ludanta. (fonto: United States Holocaust Memorial Museum Archives, Washington, DC).

[1] D. Kahn, Advanced Krav Maga: The Next Level of Fitness and Self-Defense, New York, St. Martin’s Griffin, 2008, p. 19–28.

[2] J. O. Neumann, Im Schatten des Todes. Ein Tatsachenbericht vom Schicksalskampf des slowakischen Judentums, Tel-Aviv, Olamenu, 1956, p. 51 k.sekv.

[3] Tibor/Tom edziĝis al Ingrid Neuhaus, germana judino el Hamburgo, kiu transvivis en Anglio; ŝiaj gepatroj estis fine de novembro 1941 mortigitaj en Minsk. Vivas du filinoj, kiuj ne lernis esperanton kaj du genepoj.

---

---