La 1an de septembro 1939, la Hitlera armeo transiris la landlimon por okupacii Pollandon. La dua mondmilito, la plej grava hombuĉado en la homarhistorio, komenciĝis. La esperantista movado estis ankoraŭ suferanta pro la terura vangofrapo kiun la Granda Milito signifis por ideoj kiel internacia frateco aŭ intergenta kompreno. Kaj interne, en la momento de la militeksplodo, la esperantistaro jam de tri jaroj travivis skismon. En marto 1936, Louis Bastien (1869-1961), tiama prezidanto de UEA decidis transloki la centran oficejon el Svislando al Anglio. Eksa direktoro de UEA Hans Jakob (1891-1967) kaj aro da svisaj esperantistoj kontraŭstaris la decidon surbaze de la statuto. Finfine, en aŭgusto, dum la UK en Vieno kaj post longaj diskutoj, Bastien invitis landajn asociojn aliĝi al tuj starigota Internacia Esperanto-Ligo (IEL). En septembro 1939, la movado estis disigita inter IEL, kun sidejo apud Londono, kaj UEA, tiam nomata Ĝeneva UEA, kun sidejo en palaco Wilson. En la numero de la revuo Esperanto, plu eldonata de UEA-Ĝenevo, la redakcio plendas pro «la disiĝo de la movado neŭtrala» sed ankaŭ komparas la antaŭmilitan situacion al tiu antaŭ la unua mondmilito[1].
En 1939, IEL eldonis du gazetojn: Esperanto Internacia (EI) kaj la pli ĝeneralan tiam semajnan gazeton Heroldo de Esperanto. Ambaŭ ĉefredaktis Teo Jung (1892-1986) el Nederlando. Ankaŭ la lasta numero antaŭ la milito raportis pri la Berna UK. «IEL daŭrigas sian laboron!», elkrias la unua dummilita numero de Esperanto Internacia. Jam de la unua momento, Internacia Esperanto-Ligo celis daŭrigi «sian funkciadon kiel eble plej normale» kaj proklamis: «la esperantistaro ne forlasos sian idealon sed fidele konservos kaj defendos ĝin dum la malluma tempo, ĝis la suno de la paco releviĝos»[2].
IEL pli malpli sukcesis. Kvankam la milito lasis plurajn spurojn sur la paĝoj de EI, la engaĝiĝo de la gazeto kun la problemoj de la milito ne estis tiom klara kiel tiu de revuo Esperanto. Raportoj pri progreso de Esperanto en amerikaj landoj, informoj de kursoj kaj kongresoj, recenzoj de libroj, beletraj verkoj aŭ holivudaj filmoj plenigis paĝojn kiel dum paca tempo. Kaj kio pri la milito? Dum la ĉefredaktado de Teo Jung, kelkaj vortoj liaj pri eblaj solvoj de estontaj militoj, i.a. «alvoko al pacaj batalantoj», onidiroj pri la bonfarto de familio Zamenhof aŭ aliaj polaj samideanoj kaj malmulte pli.
Post la germana invado, Jung ne povis daŭrigi sian redaktistan laboron. Heroldo ĉesis ĝis la fino de la milito kaj de majo 1940 EI estis redaktita kaj eldonita en la domo de Heronsgate, sidejo de IEL. Tiu unua «angla» numero de EI raportas pri la eldonĉeso de Heroldo de Esperanto kaj manko de novaĵoj pri Teo Jung[3]. La zorgoj kunvivis kun naivaj ideoj pri miloj da lernantoj, kiuj «propravole venos al ni» post la «reenkaĝigo de la monstro», kaj plendoj pri perdo de membroj pro la okupacio de Ĉeĥoslovakio, Pollando, Finnlando, Danio, Norvegio, Nederlando kaj Belgio. En tiu sama numero oni informas, ke «Adam Zamenhof estas en malliberejo en Varsovio. Lia edzino, lia filo, kaj liaj fratinoj Lidja kaj Sofja estas liberaj kaj loĝas en Varsovio». Malĝustaj informoj ĉar Adam jam estis mortpafita. Cecil Goldsmith (1889-1972) raportis pri Julio Mangada (1877-1946), fuĝinta al Alĝerio post alia sanga milito, la hispana enlanda. Finfine, kelkaj raportoj pri la milito ekaperis. Hannes Koivu (1882-1979) en «Finna Esperantisto pri la tragedio de sia popolo» priskribas la vintran militon, t. e. la okupacion de Finnlando fare de Soveta Unio (tiam kadre de la Pakto Ribbentrop-Molotov) [4], pseŭdonimo FABA plendas pri la «densa mallumo» kiu regas lian landon .[5]
En la septembra-oktobra numero, Edouard Houzé rakontas sian travivaĵon «en Dunkirk, sub la bomboj».[6] Aliaj artikoloj pri la vivo en ariergardo trovis sian lokon apud sciencfikciaj elangligoj[7] Tiama estrarano de IEL Ivo Lapenna sin demandis pri «La ŝancoj de Esperanto» en artikolo originale verkita por La Suda Stelo, jugoslava gazeto kiu aperis ĝis marto 1941. Dum la jaro 1942, Esperanto Internacia iel sukcesis publikigi ses duoblajn 16-paĝajn numerojn. Aperis felietone sciencfikcia originala verko «Sola sur la tero» de la skoto W. Arthur Gibson (1898-?) kiu pentras postmilitan situacion. Ekster la fikcio, elstaras artikolo de fama verkisto H. G. Wells pri la Sankey Deklaracio pri la rajtoj de l’Homo, verkita en 1940, kiu servis kiel bazo por la postmilita deklaracio de la homaj rajtoj aprobita de la Ĝenerala Asembleo de Uniĝintaj Nacioj en Novjorko en 1948[8]. Dume, la utilo de esperantista reto estas substrekita en rubriko «Praktika esperantismo». En iu letero, Walter Lippmann (1895-1986) rakontas kiel lia filo sukcesis elmigri al Anglio kaj li mem al Usono danke ĉefe al Joseph R. Scherer (1901-1967) kaj ankaŭ danke al «gastigemo kaj helpemo fare de la samideanoj […] en Barcelono kaj de la samideanoj […] en Lisboa»[9].
La 25an de junio 1940 Francio kapitulacis, sed ĝis la lasta numero de 1942 la revuo silentas pri la sorto de la prezidanto de IEL[10].
La jarkolektoj de 1943 kaj 1944 malmulte tuŝas la militan realon. Elstaras «Monda helplingvo», traduko de artikolo kiu aperis en scienca gazeto Nature[11], abundas beletraĵoj, ĉefe tradukoj de verkoj jam publikigitaj antaŭe en aliaj gazetoj, eĉ tekstoj de Zamenhof («Letero pri la deveno de Esperanto»)[12]. Ankaŭ verkoj originalaj aperis. Inter ili elstaras «Pri mia knabina animo» de Ferenc Szilágyi, la verkisto kaj kunlaboranto de Literatura Mondo, kiu tiam jam loĝis en Svedio[13]. Pluraj el liaj beletraĵoj pritraktas militan temon : en «La vivo kaj Johano Smith», li montras kiel milito senkompate detruas ĉion aŭ preskaŭ kaj en alia novelo titolita «Unu nokton», li montras kiel germana atako de angla urbeto «forpelis […] ĉian senton krom la dezirego venĝi per la mortigo de Germanoj».[14]
Rilate al la monda konflikto malmulte pli. «Ĉina milittempa literaturo kaj arto» kaj «Milito influas al ĉina familia sistemo», ambaŭ represitaj el Heroldo de Ĉinio flankentuŝas la aferon[15]. «El diversaj fontoj» informas «pri kelkaj bonekonataj samideanoj pri kiuj ni ne aŭdis de la komenco de la milito», inter ili Lapenna, Ernest Archdeacon, Andreo Cseh kaj Jung[16]. El lingva vidpunkto, «Militaj rangoj» klarigas kiel esperantigi specifajn vortojn[17]. Eta rakonto «Normandujo» priskribas vojaĝon tra tiu franca regiono en printempo 1939. La aŭtoro, Fred Parker, vizitis milittombejon de la Granda Milito. La teksto aperis post la elŝipigo en Normandio en 1944, komenco de la militfino en la Okcidenta Fronto[18].
La aliancanoj eniris Parizon en aŭgusto 1944. La lasta numero de EI por la jaro 1944 enhavas finfine vortojn de Louis Bastien, prezidanto de Internacia Esperanto-Ligo. Li finas tiele sian alvokon: « En multaj landoj ekzistas tombo de la ‘nekonata soldato’, antaŭ kiu piaj manoj ĉiumatene revigligas eternan flamon. Ni ankaŭ, Esperantistoj, post tiu ĉi kvinjara duondormo, ni revigligu nian flamon: ĝi baldaŭ elŝprucos pli viva, pli arda ol iam ajn antaŭen. Esperantistoj, jen nia horo! »[19]
Sed ne ĉiuj duondormis; milionoj da homoj suferis, bataladis kaj pereis dum tiuj teruraj kvin jaroj. Jam en la jaro 1945, Pierre Petit raportas el Francio pri «50-monata esperantista propagando sub germana okupado»[20]. Similaj raportoj estis publikigitaj dum la jaro: «La Ĉe Instituto dum la mondmilito», «Norvega Esperantista Ligo dum la milito», «Esperanto el dummilita Bulgarujo», «El Germanujo», «Informoj el Pollando», «En Danujo dum la milito», «Flandra Ligo Esperantista dum la milito»[21].
Kvankam EI daŭre enfokusigis la problemon de monda lingvo, aperis kelkaj proponoj por forigi militon (eble laŭ ekzemplo de la «Alvoko al la diplomatoj» de Zamenhof). Peter Clissold postulis federaciojn kiel la plej bonan solvon. «Ni do memorigu nin precize pri la funkcioj de Federacia registaro. Ĝi estas centra registaro elektita de la popoloj de diversaj ŝtatoj por plenumi apartajn devojn–kaj nur tiujn devojn »[22].
La 6an de aŭgusto 1945, usona militaviadilo Enola Gay ĵetis atombombon super Hiroŝimo. Japano subskribis kapitulacon la 2an de septembro. La unua eldonartikolo de EI anoncas en januaro, ke venis «Novaj tempoj»…
Javier Guerrero
[1] Esperanto, 479, 1939, 8-9, p. 29.
[2] Esperanto Internacia, 3, 1939, 10, p. 290.
[3] Esperanto Internacia, 4, 1940, 5-6, p. 98.
[4] Ibid, p. 101-102.
[5] Ibid, p. 98.
[6] EI, 4, 1940, 9-10, p. 125-127.
[7] «La funkciado de lernejo dum milito», EI, 4, 1940, 11-12, p.151 ; «Mia alveno sur Marso», ibid, p. 152-154.
[8] EI, 6, 1942, 5-6, p. 33-36.
[9] EI, 6, 1942, 3-4, p. 28.
[10] EI, 6, 1942, 11-12, p. 85.
[11] EI, 7, 1943, 3-4, p. 17-20.
[12] EI,7, 1943, 7-8, p. 49.
[13] EI, 8, 1944, 9-10, p. 77-78.
[14] EI, 7, 1943, 5-6, p. 39-42 ; 8, 1944, 7-8, p. 58-61.
[15] EI, 7, 1943, 1-2, p. 4-5 ; 7, 1943, 7-8, p. 69-70.
[16] EI, 8, 1944, 5-6, p. 38.
[17] EI, 8, 1944, 5-6, p. 47.
[18] EI, 8, 1944, 7-8, p. 56-57 ; 89.
[19] EI, 8, 1944, 11-12, p
[20] EI, 9, 1945, 1-2, p. 3-5.
[21] EI, 9, 1945, 7-8, p. 57-59 ; 9, 1945, 9-10, p. 79 ; 9, 1945, 11-12, p. 86 ; 9, 1945, 11-12, p. 87 ; p. 88-89.
[22] EI, 9, 1945, 3-4, p. 31-32.
OpenEdition vous propose de citer ce billet de la manière suivante :
Militrakonto (17 mars 2019). Esperanto Internacia. Militrakonto. Consulté le 16 septembre 2024 à l’adresse https://doi.org/10.58079/rm9z