En la jaro 1939, post la malvenko de la respublikanoj en Hispanio, multaj subtenintoj de la demokrata reĝimo forlasis la landon. En la duoninsulo, la armeoj de Francisco Franco, kun apogo de la nazia reĝimo, konkeris vastajn teritoriojn. Miloj da infanoj estis senditaj al Sovetunio, familioj kiuj havis parencojn en Sudameriko aŭ Usono enŝipiĝis sed granda parto el ili piede transiris la Pireneojn. Preskaŭ duona miliono el ili eniris Francion, de la fino de januaro ĝis marto 1939. La «retiriĝo» komenciĝis. La rifuĝintoj estis akceptitaj en improvizitaj tendaroj kies kondiĉoj grave akriĝis post kiam Francio siavice malvenkis militon kontraŭ Germanio en 1940. Tiuj kampoj rapide internaciiĝis kaj akceptis ne nur hispanojn sed ankaŭ multajn naciajn kaj eksterlandajn judojn, kontraŭnaziajn opoziciantojn kaj ciganojn. Jaume Grau Casas (1896-1950), urbestra oficialulo el Katalunio, fama esperanto-verkisto, estis unu el la respublikanaj rifuĝintoj.

Grau mem venas el esperanta familio: lia frato estis membro de la lingva komitato kaj lia bopatro estis ankaŭ esperantisto. Li ĉefredaktoris la Katalunan Antologion (1925). La travivaĵo de Grau ne estas tamen tiu de batalanto de la enlanda milito sed de ordinara esperantisto, beletra klerulo kaj verkema homo, kiu engaĝiĝis por la respublika idealo kaj estis vunde trafita de la faŝista perforto. Jam pli frue en la 1930-aj jaroj, Grau estis enkarcerigita pro kataluna separatismo: en prizono, li verkis unu el siaj plej konataj verkoj, La lasta poemo (Barcelono, 1936). Sed lia politika sinteno estis pli vasta kaj respublikanismo por li signifis liberecon. Li skribis «mi ne estas framasono sed mi estas esperantisto. Mi neniam estis anarkiisto. Estas iu esperantisto, Manachs, kiu atencis la ĝeneralon Primo de Rivera. Inter la esperantistoj, oni trovas multajn liberecanojn. Ĉiuj esperantistoj amas liberecon» (p. 540)[1].

Tuj post la alveno Francien, Grau estis parkita en la marborda kampego de Argelès, kune kun preskaŭ 100.000 aliaj rifuĝintoj. Post monato en Argelès, komenciĝis la senfina migrado de Grau, kiu daŭros ĝis la liberiĝo de tiu parto de Francio, septembre 1944. Grau vizitis entute ok koncentrejojn kie la la viv- kaj san-kondiĉoj ege variis. Li vagadis laŭ la ritmo de la administraciaj decidoj kiuj konstante ŝanĝis la statuson de la enkampigitoj. Precipe ekde la fino de 1942, kiam la germanoj okupis ankaŭ la sudan parton de Francio, la reguloj en la kampoj draste ŝanĝiĝis.

Verkado estis necesa okupo por transvivi. Tra la tuta periodo, ankaŭ esperanto kaj esperantistoj ludis apogan rolon. Kelkaj homoj en la kampoj portis la verdan stelon (p. 248). Sed helpo venis ankaŭ de ekstere. Komence somero 1939, franca helpogrupo al intelektuloj stariĝis kun la celo liberigi la enkampigitojn. Georges Avril la ĉefredaktoro de «L’Eclaireur de Nice», grava tagĵurnalo de orienta Sudfrancio – aperiginta inter 1934 kaj 1938 ankaŭ esperantlingvan suplementon «Nia Gazeto» – skribis al la prefekto por peti la liberigon de Grau. Li denove skribis fine de 1939 por peti ke Grau estu destinita al administraciaj taskoj ĉar li suferis pri grava kormalsano. Malgraŭ tio, la registraro translokis lin por kelkaj monatoj al iu koncentrejo kie oni arigis malgrandan nombron da intelektuloj.

En la koncentrejoj organiziĝas ankaŭ propaganda kaj instrua aktivado de esperantistoj. Pri la kampo de Argelès atestas diversaj fontoj. Printempe 1940, en la kampo de Bram (en la regiono de Carcassone), kiu akceptas 17000 homojn Grau estas konata kiel la «poeto kaj esperanto-profesoro». Li sukcesis nuligi la konfiskadon de la libroj sendataj de la «Librairie centrale espérantiste» el Parizo kaj la cenzuro ankoraux ne komplete blokas la alsendon de korespondaĵoj en la lingvo. Oni tiel subkomprenas ke iuj cenzuristoj kapablas esperanton.

En iuj lokoj establiĝis vera eta esperantista socio. Vintre 1940-1941, la administracio decidis fermi la kampon de Bram, speciala por malsanuloj, kie neniu sanservo disponeblis. Pro la malpura akvo trinkata, epidemio de tifoida febro trafis multajn kaj la kvanto de mortintoj terure altiĝis. Grau estis resendita al Argelès, la stranda kampego, kiu servis kiel atendejo por la klasigotaj homoj. Tie li estis akceptita de establita esperantista grupo kun jam dek ses membroj (p. 132): du aŭstroj, unu jugoslavo, unu hungaro, unu pola judo. La aliaj estis hispanoj. Ili dediĉis sin al la konstruado de aviadilo-modeloj el aluminio kaj vendis ilin ekster la kampo. Ili flegis bibliotekon kun preskaŭ cent libroj. La hungara «bibliotekisto», lerninte la lingvon en la kampo, informas lin pri la leteroj senditaj al Julio Baghy.

Aprile 1941, Grau alvenas al la kampo-hospitalo de Récébédou (apud Tuluzo), barakaro sen pikdrato, tamen malliberejo. Falsa impreso de duona libereco invadas lin. Sed kien iri? En tiu kampo vivas multaj judoj kaj oni afiŝas oficiale en la franca kaj en la germana. La bibliotekon funkciigas aŭstroj. Hans Jakob, direktoro de la ĝeneva oficejo de UEA, regule sendas al Grau gazetojn, ankaŭ «La tribune de Genève». El Ĝenevo, Jakob sendas manĝaĵojn kaj, post kiam eksporto malpermesiĝis, li foje sendas monon. Ne nur Jakob persone, sed la ĝeneva oficejo, pere de la Interhelpa servo, portis sian helpon al la esperantistoj enkampigitaj. La celo estis precipe informa. La oficejo, lige kun la informoj de la Ruĝa Kruco kaj de la Secours suisse, klopodis lokigi kaj sekvi la esperantistojn. Poste ĝi informis la delegitojn de UEA kiuj surloke siavice informis la plej proksimajn aŭ helpopovajn esperantistojn. Pere de tiu kanalo, Grau ricevis moralan kaj materialan helpon de multaj samideanoj. La helpa komitato de Tuluzo klopodis protekti aŭ subteni fine de la milito kvin esperantistojn: unu komuniston, kiu estis murdita en prizono tuj antaŭ la foriro de la germanoj, germanan judon kiu fine estis mortigita en kampo de la regiono, trian personon pri kiu ili havis neniun novaĵon, kvaran kiu eskapinte la kampon tiam luktis en iu makiso kaj kvinan, Grau, gastigatan de siaj tuluzaj gesamideanoj post eliro el la koncentrejo (p. 538).

La 7an de oktobro 1941, venis forta bato. Ne ekstera, sed interna. La unua averto estis letero cenzurita. Ne plu letero alvenis sed fragmentaro, ne vere disŝirita papero, sed pripense eltranĉita. Tiu barbara ago trafis leteron senditan en esperanto el Marseille. Sur la leteron la cenzuristo aldonis : «esperanto malpermesata». En sia taglibro, Grau aldonas:

« Esperanto malpermasata. Do tio ne venas el la nekapablo de la cenzuro legi la internacian lingvon kiun kreis Dr. Zamenhof, pola judo loĝanta en Varsovio […]? En la fragmento de letero kiun mi ricevis, la esperantaj vortoj estis baritaj de la ruĝkolora skribilo de la cenzuristo kaj de glumarko indikanta : Interna Ministerio, Nacia Sekureco […] Esperanto kondamnita, kontrolita de ministerio de cenzuro. En Hispanio, Franco malpermesis aperigon kaj vendon de libroj en la kataluna. En Germanio, Hitler malpermesis aperigon kaj vendon de libroj en esperanto. Kaj mi kiu aperigis librojn en la kataluna en Barcelono kaj en esperanto en Leipzig ĉe eldonejo posedata de judoj! […] Iuj pensas ke la lingvo de Zamenhof kontraŭbatalas la lingvon de Goethe aŭ tiun de Molière. Sed la grandaj homoj (kaj la homoj tutsimple) ne malamikas unu la alian » (p. 205).

Grau rakontas la malfacilaĵojn cirkuligi korespondaĵojn; la lasta fadeno kiu ligas lin al la ekstero kaj iamaniere al iu onta vivo. Li ricevis leteron de esperantista amiko kiu restadis tiam en la kampo de Bram. Tiu havis perleteran rilaton kun alia esperantisto el Roterdamo kiu vojaĝis laŭ komplika cirkvito.

Malgraŭ la milito kaj ĉiaj malhelpoj, ne nur la leteroj plu alvenas sed ankaŭ la homoj. Du tagojn post la de Grau tiel nomata «malpermeso de la lingvo», ĉe la parolgiĉeto de la kampo aperas neatendita vizitanto. Hans Jakob, kiu estis germana civitano, vizitas Sudfrancion. Pri la malpermeso de la lingvo, li konsolas Grau: el lia «oficejo en Ĝenevo, oni rekonstruos la movadon, kiel en la jaro 1928!» Dum horo kaj duono, ili interparolis esperantlingve antaŭ policistoj.

Sed ekster la kontaktoj kun samideanoj, ĉu lia esperanta konvinko kaj mondvido ebligis al li malsimile sperti la interetnan kunvivadon kun siaj samsortuloj? Li rifuzas la ekskludan naciismon, komprenante ke politikaj sistemoj estas nenio alia ol interplektitaj decido kaj identeco-tavoloj. Li pripensas: «Krii Gora euskadi (vivu Eŭskadio) ne signifas Mori Espanya (mortu Hispanio). Krii Gora Euzkadi azkatuta (vivu libera Eŭskadio) kaj Visca Catalunya llivre (vivu libera Katalunio) signifas nenion alian ol Vivu libera Hispanio!» (p. 57).

Grau rilatas kun homoj el ĉiuj grupoj, sendiskriminacie, kaj renkontas la tiean tutmondiĝintan loĝantaron: dum muzikvespero, li renkontas ĉinon el Ŝanĥajo (p. 260). Okazas ke li interamikiĝas kun Germano el Belgio sed tion klopodas iom kaŝi por ne ŝajni suspektinda. «Germano kiu fuĝas antaŭ la Germanoj!» subvoĉe miras la homoj. Sed Grau, kiu laŭte abomenas la rasiston Hitler, sopiras sole «ho ve, kaj mi kiu admiras la rason de Beethoven, Heine, Einstein, Remarque…» (p. 116). En la kampoj, Grau ellernis la germanan, dank’al kursoj organizitaj de kunuloj, kaj klopodas partopreni prelegojn tute en tiu lingvo (p. 263). Foje iu atakis lin: «Kial utilas al vi lerni la germanan? Kaze ke Hitler venkos? – Mi respondi: [lerni lingvon] utilas nenial» (p. 286). La amikeco kiu ligas lin kun germankulturaj homoj kaj judoj el tuta Eŭropo pripensigas lin pri la Eŭropeco:

« Ĉu tiuj grekaj, judaj, hispanaj, francaj personoj estas eŭropaj? Mi kredas ke, laŭ origine, ili estas pli precize eŭrop-azi-afrikanoj. Ne validas fanatikismo rilate naciojn kaj kontinentojn. Antaŭ longe (tiu de la francaj reĝoj), Afriko komenciĝis en la Pireneoj kaj Azio en Uralo. Sed ĉu la geografoj ne nomis la malnovan kontinenton Eŭrazio kaj ĉu Azio ne havas saman valoron kiel Eŭropo? Kontinentoj  kunfandiĝas, same kiel historio kaj mitologio » (p. 401).

Kaj li aldonas : «kvankam mi pasiiĝas pri antropologio, mi ne sukcesas kredi pri la diferenco de rasoj» (p. 424). En la raso- kaj nacio-komparado kiu konsistigas gravan temon de la kampaj klaĉoj, ne mankas la temo de «juda specifeco». Kontraŭjudaj aludoj ofte trairas la konversaciojn kaj Grau klopodas rebati ilin.

La plejmulto el la dokumentoj prezentitaj en la eldonoj fontas el iaspeca taglibro de Grau. Li skribas ke ĝi pro cenzuro “ne devas esti ĉiutage redaktita, nek enteni datojn. Precizeco neniom utilas kaj ĉefe ĝi ĝenas. Tio tro similas al la historiista laboro. Kaj historio, siaflanke, prijuĝas…” (p. 287).

Pascal Dubourg Glatigny

Fontoj

Jaume Grau, Ulysse dans la boue: Journal des camps français 1939-1944, eld. Marie-Hélène Meléndez, Mare Nostrum, Perpignan, 2014.

Jaume Grau, Tagoj kaj ruinoj, trad kaj kom. Miguel Fernandez, Madrid, SATeH, 2017.

Bibliografio

Cardon-Hamet, C., Mille otages pour Auschwitz, Paris, 1997, p. 92, 218.

Diamant, D., La résistance juive : entre gloire et tragédie, Paris, 1993, p. 53.

Dubourg Glatigny, P., «Esperantisma konscifluo rande de totalismo», Beletra Almanako, 21, 2014, 167-173.

Pons, F., Barbelés à Argelès et autour d’autres camps, Paris, 1993, p. 118-119.

Garcia, G., I. Matas, La mémoire retrouvée des républicains espagnols, Rennes, 2005, p. 98.

Rodriguez Hernandez, J.-M., « L’activité humanitaire du mouvement espérantiste pendant les deux guerres mondiales et son rapport avec la Croix-Rouge internationale », Revue internationale de la Croix-Rouge, 219, 1996, p. 339-348.

[1] Paĝindikoj referencas al la franclingva eldono.

---

---