Unu el la ĉefaj SAT-figuroj estas sendube Norbert Barthelmess (1897-1987). Germano loĝanta en Francio, lia vivo interplektiĝas kun la plej gravaj eventoj de la pasinta jarcento, kaj enhavas nekalkuleblan kvanton de aventuroj en pluraj landoj. La itinero de Barthelmess [Bartelmes] reflektas la tragikon de tiutempa transnacia homo forvorita de naciaj krifoj.

Naskiĝinte en Düsseldorf ene de artista familio, lia plej intima amiko kaj klaskamarado estis judo, Hans Israel, kiu akceptis lerni Esperanton pro la insisto de Norbert. Jam en 1912 kaj en 1913 aperis en la hodlera Esperanto du tradukaĵoj de Barthelmess el germanaj gazetoj pri pacismo. Kiam eksplodis la unua mondmilito, Norberto kaj Hans estis redaktintaj verkon “refutantan interpopolan bataladon kaj malamon” (p. 9), kiu kontraŭis la tezon de siaj naciistoj edukistoj. Ili estis la solaj en sia klaso, kiuj rifuzis volontuliĝi.

Norbert devis labori en oficejo, kompilante slipojn pri la soldatoj vunditaj aŭ mortintaj. Ankoraŭ deksepjarulo li helpis en milithospitalo en Lieĝo, sed nur 12 tagojn li toleris tian deĵoradon meze de agoniantoj kaj mortintoj. Post kelkaj tagoj en la lito denove en Düsseldorf, li eklaboris en banko. En 1915 li eskapis rekrutiĝon en la armeo sub preteksto de nerva malforteco sed fine soldatiĝis en 1916. Terura momento. Dum ses vintraj monatoj en Saarluis, Norberto pripensis la ideon de memmortigo. Eble estis pianludado kiu tiam savis lin. La someron de 1917 li pasis en franca tranĉeo kaj en oktobro li alvenis Rusien, en regiono hodiaŭ apartenanta al Pollando. Bonaj memoraĵoj de tiu periodo inkludas kuntrinkadon de teo en juda hejmo en Baranaviĉi (nuntempe Belorusio). En februaro 1918 li revenis Germanien kaj en aprilo partoprenis plurajn batalojn en norda Francio. Kaptita de usonanoj, li restis en francaj malliberejoj dum tuta jaro. Bonŝance ankaŭ tiam li trovis eblon pianludi. Kaj okazis teatrumado, kiu inkludis du teatraĵojn verkitaj de Norberto.

En 1926 li partoprenis la Leningradan SAT-kongreson kaj vizitis Moskvon, gastigita de kamarado Nikolaj Nekrasov (1900-1938). Sed lia plej grava konatiĝo en tiu epoko estis Eŭgenio Lanti (1879-1947), kiu draste influis lin politike. Tiel, eliĝinte la militon kiel socialdemokrato kaj post periodo kiel komunisto (eĉ redaktante Sennaciulo-n en Lejpcigo, 1924-1925), Norberto fariĝis fervora sennaciisto. En 1928 li reprenis la redaktorecon de Sennaciulo, ĉi-foje en Parizo loĝante dum pluraj jaroj en la hejmo de Lanti.

Komence de la Dua Mondmilito, pro sia germaneco Norbert estis internigita en francaj koncentrejoj. Tio daŭris ĝis la nazia okupado de la lando, kiam li devis reveni al Düsseldorf. En aŭgusto 1940 li estis mobilizita por civilservo en Kalezo (Norda Francio), kie li deĵoris kiel librotenisto por germana entrepreno. En februaro 1942 li estis arestita, interalie pro korespondado kun francoj. Post du monatoj mallibereje en izola ĉelo en Bethune, venis peza deviga laboro en Sarbruko. Sekve temis pri (labor)koncentrejo en Norda Germanio. Tie li amikiĝis kun multaj militrifuzantoj, sed ankaŭ konis «batojn, furunkojn, ulceron kaj pliajn batojn». Liberigita en decembro de tiu jaro, li reoficis en banko en 1943. En junio, la usonaj bomboj komplete detruis lian familian hejmon en Düsseldorf, kies loĝantoj mirakle savis sin kurante al proksima kela ŝirmejo.

Pro evidenta malsano Norbert sukcesis eskapi novan rekrutiĝon, sed je la fino de la jaro li denove soldatiĝis. En januaro 1944 li partoprenis sanitaran servon en Vestfalia urbeto kaj  ekde aprilo ĝis aŭgusto deĵoris en la estona parto de la rusia batalfronto. Jam 47-jarulo li tie laboris kiel flegisto. Pro la alveno de la ruĝa armeo oni devis fuĝi perŝipe al Latvio kaj poste al Litovio. Kaj denove post pluraj semajnoj oni perŝipe devis eskapi de la rusaj soldatoj. Fine oni atingis Vestfalian urbon, Werther. Januare 1945, dum la lasta ofensivo de la germana armeo, Norbert deĵoris proksime de la belga landlimo. Fine oni instaliĝis en Bad Godesberg ĝis la alveno de la usonanoj, kapitulaciante en aprilo : “jen denove militkaptito loĝanta kiel besto plenaere, sen ŝirmejo, en memŝoveitaj tertruoj” (p. 21). Post dek unu semajnoj li atingis Duseldorfon. Kvankam lia familio loĝis tiam apud Dresdeno, sub rusa okupado, Norberto restis en Duseldorfo ĉe la esperantista familio Tarnow, okupante la laborĉambron de la patro, mortinta jaron antaŭe.

Danke al la klopodoj de la SAT-gvidantaro, li revenis Parizon en 1948 kiel unu el la malmultaj germanoj, kiuj tiam ricevis restad-permeson en Francio. Tie li pianludis en la kabaredo “La Tri Koboldoj” de Raymond Schwartz, kaj profesie administradis SAT dum pluraj jardekoj.

Krom pianludado, dum sia tuta vivo Bartelmess havis alian eksterordinaran talenton. Temas pri ne ofta kapablo por amikiĝi kun infanoj. Li mencias multajn okazojn tiurilate en sia membiografio, interalie dum la dua mondmilito.

Por klasbatalaj junuloj li verkis la lernolibron Petro kaj ankaŭ plurajn novelojn. Unue Diablidoj (1928) pri la aventuroj de ruĝaj pioniroj, kiu kreiĝis en Berlino en epoko kiam la laboristaj defendgrupoj kutimis havs stratajn incidentojn kun la nacisocialistoj. En la enkonduko al la unua eldono de tiu novelo, Bartelmes esprimiĝis tiel: “Tiu ĉi rakonto originale verkita en esperanto estu la unua paŝo en la direkto al la kreado de porjunulara SAT-literaturo”. Iom poste jam en Parizo li redaktis Milito kaj Paco (1929), mallonga teksto dediĉita “al la pli aĝaj legantoj” en kiu senteblas la sekvoj de la unua mondmilito. En la ĵus okupaciita franca ĉefurbo Bartelmes verkis Ne plu Ludo (1940), noveloj kiuj klarigas la komencon de la dua mondmilito el infana perspektivo, kaj antaŭvidas proprajn eventojn en sia vivo (t.e. la instruisto de la etaj ĉefroluloj en Francio estas militkaptito en Germanio sub la bomboj fare de la britaj aviadiloj). Kaj en 1947 li priskribis la vivon en la detruita Germanio en du rakontoj: Eĉ la pasero kaj La Flamo revigliĝas. Denove homoj revenantaj hejmen postmilite, aliaj militkaptitoj, dum infanoj iras lernejen en malfacilaj kondiĉoj.

Verŝajne lia sinteno pri la ideologia fono de Esperanto kompreneblas el la titolo de lia artikolo : “Praktiki Esperanton signifas kontraŭbatali faŝismon!” (Barthelmes, 1982), publikigita en Sennaciulo la 25-an de januaro de 1934.

Javier Alcalde

Fonto

Norberto Barthelmes, Mia vivo – Artikolaro – Poemaro, Broŝurservo de S.A.T. – “Laŭte”, Cercle espérantiste de l’Agenais, 1982.

Norberto Barthelmes, Ne plu ludo… kaj aliaj noveloj. SAT, Parizo 1973

Bibliografio

T. Carlevaro, “La verkaro de Bartelmes”, L’omnibuso, vol. 10, 1973, n-ro 5, p.  7-9.

U. Lins, recenzo de “Mia vivo”, Esperanto, vol. 68, 1975, n-ro 4, p. 70.

 

---

---